वांछित मन्त्र चुनें

त्वं ताँ इ॑न्द्रो॒भयाँ॑ अ॒मित्रा॒न्दासा॑ वृ॒त्राण्यार्या॑ च शूर। वधी॒र्वने॑व॒ सुधि॑तेभि॒रत्कै॒रा पृ॒त्सु द॑र्षि नृ॒णां नृ॑तम ॥३॥

अंग्रेज़ी लिप्यंतरण

tvaṁ tām̐ indrobhayām̐ amitrān dāsā vṛtrāṇy āryā ca śūra | vadhīr vaneva sudhitebhir atkair ā pṛtsu darṣi nṛṇāṁ nṛtama ||

मन्त्र उच्चारण
पद पाठ

त्वम्। तान्। इ॒न्द्र॒। उ॒भया॑न्। अ॒मित्रा॑न्। दासा॑। वृ॒त्राणि॑। आर्या॑। च॒। शू॒र॒। वधीः॑। वना॑ऽइव। सुऽधि॑तेभिः। अत्कैः॑। आ। पृ॒त्ऽसु। द॒र्षि॒। नृ॒णाम्। नृ॒ऽत॒म॒ ॥३॥

ऋग्वेद » मण्डल:6» सूक्त:33» मन्त्र:3 | अष्टक:4» अध्याय:7» वर्ग:5» मन्त्र:3 | मण्डल:6» अनुवाक:3» मन्त्र:3


0 बार पढ़ा गया

स्वामी दयानन्द सरस्वती

फिर उसी विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (नृणाम्) मुखियाजनों में (नृतम) अत्यन्त मुखिया (शूर) दुष्टों के नाशक (इन्द्र) राजन् ! (त्वम्) आप (तान्) उन (अमित्रान्) दुष्ट सब को पीड़ा देनेवाले और (आर्या) धर्मिष्ठ उत्तम जनों को (च) और (उभयान्) दो प्रकार के विभाग करके दुष्ट और पीड़ा देनेवालों का (पृत्सु) सङ्ग्रामों में (वनेव) अग्नि जैसे वनों का, वैसे (वधीः) नाश करिये और (सुधितेभिः) उत्तम प्रकार से तृप्त किये गये (अत्कैः) घोड़ों से (आ, दर्षि) विदीर्ण करते हो और धर्म्मिष्ठ उत्तम जनों की रक्षा करते हो तथा (दासा) देने योग्य (वृत्राणि) धनों को प्राप्त होते हो, इससे विवेकी हो ॥३॥
भावार्थभाषाः - जो राजा उत्तम, अनुत्तम, धार्मिक और अधार्मिकों का परीक्षा से विभाग करके उत्तमों की रक्षा करता और दुष्टों को दण्ड देता है, वही सम्पूर्ण ऐश्वर्य्य को प्राप्त होता है ॥३॥
0 बार पढ़ा गया

हरिशरण सिद्धान्तालंकार

उभयविध शत्रु संहार

पदार्थान्वयभाषाः - [१] हे (इन्द्र) = शत्रु-विद्रावक (शूर) = शत्रुओं को शीर्ण करनेवाले प्रभो ! (त्वम्) = आप (तान्) = उन (उभयान्) = दोनों (अमित्रान्) = शत्रुओं को (वधी:) = नष्ट करते हैं। एक तो (दासा) = कर्मों का उपक्षय करनेवाले, यज्ञादि कर्मों में विघ्न डालनेवाले असुरों को (च) = तथा दूसरे (आर्या) = [ऋ गतौ] हमारे पर समन्तात् आक्रमण करनेवाले (वृत्राणि) = ज्ञान के आवरणभूत वासनारूप शत्रुओं को। [२] (इव) = जैसे (सुधितेभिः) = [शुधिति = an axe ] कुल्हाड़ों से (वना) = वनों को काट डालते हैं इसी प्रकार, हे (नृणां नृतम्) = नेताओं में सर्वोत्तम (नेतः) = प्रभो! आप (पृत्सु) = संग्रामों में (अत्कैः) = [अत्क=water आपः रेतो भूत्वा] रेतःकणों के द्वारा वृत्रों को (आदर्षि) = समन्तात् विदीर्ण करते हैं। शरीर में शक्तिकणों का रक्षण रोगों व वासनाओं को विनष्ट करके शारीरिक व मानस स्वास्थ्य का हेतु बनता है।
भावार्थभाषाः - भावार्थ- प्रभु यज्ञों में विघ्नकारी बाह्य शत्रुओं को विनष्ट करते हैं और ज्ञान के आवरणभूत वासनारूप आन्तर शत्रुओं को भी शीर्ण करते हैं। कुल्हाड़े से जैसे वृक्षों को काटा जाता है, उसी प्रकार रेतः कणों के द्वारा प्रभु रोगों व वासनाओं को विनष्ट करते हैं ।
0 बार पढ़ा गया

स्वामी दयानन्द सरस्वती

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

अन्वय:

हे नृणां नृतम शूरेन्द्र ! त्वं तानमित्रानार्या चोभयान् विभज्याऽमित्रान् पृत्सु वनेव वधीः सुधितेभिरत्कैरा दर्ष्यार्या च रक्षसि दासा वृत्राण्याप्नोषि तस्माद्विवेक्यसि ॥३॥

पदार्थान्वयभाषाः - (त्वम्) (तान्) (इन्द्र) राजन् (उभयान्) द्विविधान् (अमित्रान्) दुष्टान्त्सर्वपीडकान् (दासा) दातव्यानि (वृत्राणि) धनानि (आर्या) धर्मिष्ठानुत्तमान् जनान् (च) (शूर) दुष्टानां हिंसक (वधीः) हन्याः (वनेव) अग्निर्वनानीव (सुधितेभिः) सुष्ठुतृप्तैः (अत्कैः) अश्वैः (आ) (पृत्सु) सङ्ग्रामेषु (दर्षि) विदारयसि (नृणाम्) नायकानां मध्ये (नृतम) अतिशयेन नायक ॥३॥
भावार्थभाषाः - यो राजोत्तमाननुत्तमान् धार्मिकानधार्मिकांश्च समीक्षया विभज्योत्तमान् रक्षति दुष्टान् दण्डयति स एव सर्वमैश्वर्यमाप्नोति ॥३॥
0 बार पढ़ा गया

डॉ. तुलसी राम

पदार्थान्वयभाषाः - Indra, brave ruler, leading light of the leaders, with focussed, objective and decisive judgement, distinguish between both opponents and supporters, the vile and the noble, split open both clearly to full exposure, and, with decisive blows of unfailing tactic, fight out the negatives in the contests of the dominion just like a forester felling the dead wood with sharpened axe.
0 बार पढ़ा गया

आचार्य धर्मदेव विद्या मार्तण्ड

The same subject of king and his subjects-is continued.

अन्वय:

O (the best among leaders ) brave king ! distinguishing between Aryas (good and righteous men) and wicked men, who give trouble to all, you strike down the wicked foes as fire burns the forest-trees and with well-fed strong horses protect righteous noble men and acquire worth giving good wealth. You are a man of discrimination.

भावार्थभाषाः - That king only attains all prosperity who distinguishes thoroughly between good and bad and righteous and unrighteous persons and then protects the noble and punishes the ignoble wicked persons.
0 बार पढ़ा गया

माता सविता जोशी

(यह अनुवाद स्वामी दयानन्द सरस्वती जी के आधार पर किया गया है।)
भावार्थभाषाः - जो राजा उच्च, नीच, धार्मिक, अधार्मिक यांची परीक्षा करून त्यांना वेगवेगळे करतो तसेच उत्तमांचे रक्षण व दुष्टांना दंड देतो तोच संपूर्ण ऐश्वर्य प्राप्त करतो. ॥ ३ ॥