वांछित मन्त्र चुनें

तयो॒रिदम॑व॒च्छव॑स्ति॒ग्मा दि॒द्युन्म॒घोनोः॑। प्रति॒ द्रुणा॒ गभ॑स्त्यो॒र्गवां॑ वृत्र॒घ्न एष॑ते ॥३॥

अंग्रेज़ी लिप्यंतरण

tayor id amavac chavas tigmā didyun maghonoḥ | prati druṇā gabhastyor gavāṁ vṛtraghna eṣate ||

मन्त्र उच्चारण
पद पाठ

तयोः॑। इत्। अम॑ऽवत्। शवः॑। ति॒ग्मा। दि॒द्युत्। म॒घोनोः॑। प्रति॑। द्रुणा॑। गभ॑स्त्योः। गवा॑म्। वृ॒त्र॒ऽघ्ने। आ। ई॒ष॒ते॒ ॥३॥

ऋग्वेद » मण्डल:5» सूक्त:86» मन्त्र:3 | अष्टक:4» अध्याय:4» वर्ग:32» मन्त्र:3 | मण्डल:5» अनुवाक:6» मन्त्र:3


0 बार पढ़ा गया

स्वामी दयानन्द सरस्वती

फिर उसी विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जैसे सूर्य्य (वृत्रघ्ने) मेघ के नाश करनेवाले के लिये (गवाम्) किरणों का (आ, ईषते) सब प्रकार नाश करता है और जो दोनों (द्रुणा) चलनेवाले वर्त्तमान हैं (तयोः, इत्) उन्हीं सेनापति और सेनाध्यक्ष और (मघोनोः) बहुत धन से युक्त (गभस्त्योः) भुजाओं के (अमवत्) गृह के सदृश (शवः) बलयुक्त (तिग्मा) तीव्र (दिद्युत्) बिजुली है, वैसे उसको आप लोग (प्रति) ग्रहण करें ॥३॥
भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है । हे राजपुरुषो ! जैसे सूर्य्य मेघ का नाश करके प्रजाओं का पालन करता है, वैसे ही आप लोग दुष्टों का नाश करके प्रजाओं की निरन्तर रक्षा कीजिये ॥३॥
0 बार पढ़ा गया

हरिशरण सिद्धान्तालंकार

अमवत् शवः

पदार्थान्वयभाषाः - [१] (तयोः इत्) = उन दोनों का ही, गतमन्त्र में वर्णित 'इन्द्र व अग्नि' का ही (शवः) = बल (अमवत्) = शत्रुओं का अभिभव करनेवाला है। इन (मघोनोः) = शक्ति व ज्ञानरूप ऐश्वर्यवाले इन्द्र और अग्नि का ही (विद्युत्) = वज्र (तिग्मा) = बड़ा तीक्ष्ण है। इनका वज्र शत्रुओं का विनाश करनेवाला है । शक्ति यदि रोगरूप शत्रुओं का विनाश करती है, तो ज्ञान मानस विकारों का अन्त करनेवाला होता है । [२] ये इन्द्र और अग्नि (गभस्त्योः) = बाहुओं में द्रुणा [द्रुगतौ] गतिमयता, अर्थात् क्रियाशीलता से (गवाम्) = इन इन्द्रियों को (वृत्रघ्ने) = आवरणभूत कामविकारों के विनाश के लिये (प्रति आ एषते) = प्रतिदिन सर्वथा प्राप्त होते हैं। वस्तुतः शक्ति व ज्ञान को प्राप्त करके ज्ञानपूर्वक कर्मों में लगे रहना ही वह उपाय है, जो हमें इन्द्रियों को विषयों से आक्रान्त होने से बचाता है। यही इन गौवों का वृत्र के आक्रमण से रक्षण है।
भावार्थभाषाः - भावार्थ - इन्द्र और अग्नि का बल शत्रुओं का विनाश करता है। ये इन्द्र और अग्नि इन्द्रियों को विषयाक्रान्त नहीं होने देते।
0 बार पढ़ा गया

स्वामी दयानन्द सरस्वती

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

अन्वय:

हे मनुष्या ! यथा सूर्य्यो वृत्रघ्ने गवामेषते यौ द्रुणा वर्त्तेते तयोरिन्मघोनोर्गभस्त्योरमवच्छवस्तिग्मा दिद्युद्वर्त्तते तथा तां यूयं प्रति गृह्णीत ॥३॥

पदार्थान्वयभाषाः - (तयोः) पूर्वोक्तयोः सेनापत्यध्यक्षयोः (इत्) एव (अमवत्) गृहवत् (शवः) बलम् (तिग्मा) तीव्रा (दिद्युत्) (मघोनोः) बहुधनयुक्तयोः (प्रति) (द्रुणा) गन्तारौ (गभस्त्योः) भुजयोः (गवाम्) किरणानाम् (वृत्रघ्ने) मेघहन्त्रे (आ) (ईषते) हिनस्ति ॥३॥
भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः । हे राजपुरुषा ! यथा सूर्य्यो मेघं हत्वा प्रजाः पालयति तथैव यूयं दुष्टान् हत्वा प्रजाः सततं रक्षत ॥३॥
0 बार पढ़ा गया

डॉ. तुलसी राम

पदार्थान्वयभाषाः - The sharp, impetuous and blazing force in the hands of these two mighty powers moves by the speed of sunbeams in destroying the cloud of darkness and strikes where it must.
0 बार पढ़ा गया

आचार्य धर्मदेव विद्या मार्तण्ड

The same subject of scholar's duties are stated.

अन्वय:

O men ! as the sun uses his rays for the destruction of the cloud, so the Chief Commander of the Army and the President, who are actively going about to discharge their duties and are endowed with abundant wealth possess impetuous strength like home, and very sharp is their thunderbolt- like weapon in their arms. You should also hold that weapon in your hands.

भावार्थभाषाः - O officers of the State! as the sun nourishes the people by killing the cloud, likewise you should protect the people constantly by slaying the wicked.
0 बार पढ़ा गया

माता सविता जोशी

(यह अनुवाद स्वामी दयानन्द सरस्वती जी के आधार पर किया गया है।)
भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. हे राजपुरुषांनो! जसा सूर्य मेघाचा नाश करून प्रजेचे पालन करतो तसेच तुम्ही दुष्टांचा नाश करून प्रजेचे निरंतर रक्षण करा. ॥ ३ ॥