वांछित मन्त्र चुनें

वि॒दा दि॒वो वि॒ष्यन्नद्रि॑मु॒क्थैरा॑य॒त्या उ॒षसो॑ अ॒र्चिनो॑ गुः। अपा॑वृत व्र॒जिनी॒रुत्स्व॑र्गा॒द्वि दुरो॒ मानु॑षीर्दे॒व आ॑वः ॥१॥

अंग्रेज़ी लिप्यंतरण

vidā divo viṣyann adrim ukthair āyatyā uṣaso arcino guḥ | apāvṛta vrajinīr ut svar gād vi duro mānuṣīr deva āvaḥ ||

मन्त्र उच्चारण
पद पाठ

वि॒दाः। दि॒वः। वि॒ऽस्यन्। अद्रि॑म्। उ॒क्थैः। आ॒ऽय॒त्याः। उ॒षसः॑। अ॒र्चिनः॑। गुः॒। अप॑। अ॒वृ॒त॒। व्र॒जिनीः॑। उत्। स्वः॑। गा॒त्। वि। दुरः॑। मानु॑षीः। दे॒वः। आ॒व॒रित्या॑वः ॥१॥

ऋग्वेद » मण्डल:5» सूक्त:45» मन्त्र:1 | अष्टक:4» अध्याय:2» वर्ग:26» मन्त्र:1 | मण्डल:5» अनुवाक:4» मन्त्र:1


0 बार पढ़ा गया

स्वामी दयानन्द सरस्वती

अब ग्यारह ऋचावाले पैंतालीसवें सूक्त का प्रारम्भ है, उसके प्रथम मन्त्र में आदित्य विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जैसे (स्वः, देवः) श्रेष्ठ गुणों से विशिष्ट सूर्य्य वा मेघ (मानुषीः) मनुष्य सम्बन्धी (दुरः) द्वारों को (वि, गात्) विशेषतया प्राप्त होता और (आवः) ढाँपता है और (अद्रिम्) मेघ को और (व्रजिनीः) वर्जन क्रियाओं को (उद्, अप, अवृत) अत्यन्त दूर करते हैं, वैसे ही (दिवः) कामना करते हुए (विदाः) विद्वान् जन (अर्चिनः) सत्कार करनेवाले (उक्थैः) वेदविद्या से उत्पन्न हुए उपदेशों से (आयत्याः) पीछे से हुए (उषसः) प्रभात कालों के सदृश (विष्यन्) व्याप्त होते और (गुः) चलते हैं, उनकी निरन्तर सेवा करो ॥१॥
भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है । जो प्रभातकाल और सूर्य्य के सदृश मनुष्यरूप प्रजाओं में विद्या और धर्म्म के प्रकाश करनेवाले होवें, वे ही अध्यापक और उपदेशक होवें ॥१॥
0 बार पढ़ा गया

हरिशरण सिद्धान्तालंकार

सनया व स्वाध्या

पदार्थान्वयभाषाः - [१] (उक्थैः) = स्तोत्रों के द्वारा (अद्रिम्) = अविद्या पर्वत को (विष्यन्) = दूर फेंकता हुआ [अस्यति] अथवा अविद्या पर्वत का अन्त करता हुआ [षोऽन्तकर्मणि] (दिवः विदा) = ज्ञान के प्रकाश को प्राप्त करता है। (आयत्याः उषस:) = प्रत्येक आनेवाली उषा की (अर्चिन:) = रश्मियाँ (गुः) = उस स्वाध्यायशील व्यक्ति को प्राप्त होती हैं। प्रति दिन प्रातः उठकर स्वाध्याय अवश्य करना चाहिए, उससे ज्ञान के प्रकाश को प्राप्त करने के लिये यत्नशील होना आवश्यक है। [२] यह व्यक्ति (व्रजिनीः) = तमः पुञ्जवाली, अर्थात् अज्ञाननिद्रावृत इन्द्रियों को (अपावृत) = अज्ञान के आवरण से पृथक् करता है । इसके जीवन में (स्वः) = प्रकाश (उद्गात) = उदित होता है। यह (देवः) = प्रकाशमय जीवनवाला बनकर (मानुषी: दुरः) = मनुष्य सम्बन्धी इन इन्द्रिय द्वारों को (वि आव:) = अन्धकार के घेरे से बाहिर करता है, अज्ञान के परदों से बाहिर ले आता है।
भावार्थभाषाः - भावार्थ- हमें प्रात: उठकर उपासना से अविद्या पर्वत को विनष्ट करने के लिये यत्न करना चाहिये। स्वाध्याय के द्वारा ज्ञान के प्रकाश को प्राप्त करना चाहिए।
0 बार पढ़ा गया

स्वामी दयानन्द सरस्वती

अथ सूर्य्यविषयमाह ॥

अन्वय:

हे मनुष्या ! यथा स्वरादित्यो देवो मेघो वा मानुषीर्दुरो वि गादावोऽद्रिं व्रजिनीश्च उदपावृत तथैव दिवो विदा अर्चिन उक्थैरायत्या उषस इव विष्यन् गुस्तान् सततं सेवध्वम् ॥१॥

पदार्थान्वयभाषाः - (विदाः) विद्वांसः (दिवः) कामयमानाः (विष्यन्) व्याप्नुवन्ति (अद्रिम्) मेघम् (उक्थैः) वेदविद्याजन्यैरुपदेशैः (आयत्याः) पश्चाद्भवाः (उषसः) प्रभाताः (अर्चिनः) सत्कर्त्तारः (गुः) गच्छन्ति (अप) (अवृत) दूरीकुर्वन्ति (व्रजिनीः) वर्जनक्रियाः (उत्) (स्वः) आदित्यः (गात्) प्राप्नोति (वि) (दुरः) द्वाराणि (मानुषीः) मनुष्याणामिमाः (देवः) दिव्यगुणः (आवः) आवृणोति ॥१॥
भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः । य उषसादित्यवन्मनुष्यप्रजासु विद्याधर्मप्रकाशकाः स्युस्त एवाऽध्यापकोपदेशका भवन्तु ॥१॥
0 बार पढ़ा गया

डॉ. तुलसी राम

पदार्थान्वयभाषाः - Brilliant sages with holy songs of adoration worship the self-refulgent Lord and break the cloud of ignorance. In consequence, the dawn of light follows, dispels the nights of darkness, and then the refulgent sun of divine knowledge opens the doors of human reason and intelligence with knowledge.
0 बार पढ़ा गया

आचार्य धर्मदेव विद्या मार्तण्ड

The attributes of the sun are compared with the teachers and preachers.

अन्वय:

O men ! always serve the persons who are glaring like the sun and the divine like the cloud. As the sun (by Its rays) pervades and knocks at the doors the houses of the people and manifests its glory, dispels the cloud and removes the darkness in the same manner, always serve those enlightened men who desire the welfare of all beings, who honor good men, who pervade all places with the Vedic sermons like the coming dawns and go everywhere.

भावार्थभाषाः - Those persons only deserve to be the teachers and preachers. who are illuminators of Vidya (true knowledge) and Dharma (righteousness) among the people like the dawn and the sun.
0 बार पढ़ा गया

माता सविता जोशी

(यह अनुवाद स्वामी दयानन्द सरस्वती जी के आधार पर किया गया है।)

या सूक्तात सूर्य व विद्वानाच्या गुणांचे वर्णन असल्यामुळे या सूक्ताच्या अर्थाची पूर्वसूक्तार्थाबरोबर संगती जाणावी.

भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जे उषःकालाप्रमाणे व सूर्याप्रमाणे (प्रकाशमान असून) प्रजेमध्ये विद्या व धर्माची शिकवण देतात त्यांनी शिक्षक व उपदेशक व्हावे. ॥ १ ॥