वांछित मन्त्र चुनें

पु॒रू यत्त॑ इन्द्र॒ सन्त्यु॒क्था गवे॑ च॒कर्थो॒र्वरा॑सु॒ युध्य॑न्। त॒त॒क्षे सूर्या॑य चि॒दोक॑सि॒ स्वे वृषा॑ स॒मत्सु॑ दा॒सस्य॒ नाम॑ चित् ॥४॥

अंग्रेज़ी लिप्यंतरण

purū yat ta indra santy ukthā gave cakarthorvarāsu yudhyan | tatakṣe sūryāya cid okasi sve vṛṣā samatsu dāsasya nāma cit ||

मन्त्र उच्चारण
पद पाठ

पु॒रु। यत्। ते॒। इ॒न्द्र॒। सन्ति॑। उक्था॒। गवे॑। च॒कर्थ॑। उ॒र्वरा॑सु। युध्य॑न्। त॒त॒क्षे। सूर्या॑य। चि॒त्। ओक॑सि। स्वे। वृषा॑। स॒मत्ऽसु॑। दा॒सस्य॑। नाम॑। चि॒त् ॥४॥

ऋग्वेद » मण्डल:5» सूक्त:33» मन्त्र:4 | अष्टक:4» अध्याय:2» वर्ग:1» मन्त्र:4 | मण्डल:5» अनुवाक:3» मन्त्र:4


0 बार पढ़ा गया

स्वामी दयानन्द सरस्वती

फिर इन्द्र के गुणों को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (इन्द्र) विद्या और ऐश्वर्य्य से युक्त (वृषा) बलिष्ठ होते हुए आप (ते) आपके (यत्) जो (पुरु) बहुत (उक्था) प्रशंसित कर्म्म (गवे) गौ आदि पशुओं के हित के लिये (सन्ति) हैं उनको (उर्वरासु) भूमियों में और (समत्सु) सङ्ग्रामों में (युध्यन्) युद्ध करते हुए (चकर्थ) करें और शत्रुओं को (ततक्षे) सूक्ष्म अर्थात् निर्बल करते हो और (सूर्य्याय) सूर्य्य के सदृश वर्त्तमान के लिये (चित्) भी (स्वे) अपने (ओकसि) गृह में (दासस्य) दास के (चित्) निश्चित (नाम) नाम को प्रकट कीजिये ॥४॥
भावार्थभाषाः - हे राजन् ! जितनी उत्तम सामग्रियाँ होवें, उनको सेना में युद्ध के लिये स्थापित कीजिये और जो गृह के लिये वस्तु होवें, उनको गृह में स्थापित कीजिये ॥४॥
0 बार पढ़ा गया

हरिशरण सिद्धान्तालंकार

'उर्वरा बुद्धि' रूप क्षेत्र में ज्ञान धेनु का चरना

पदार्थान्वयभाषाः - १. हे इन्द्र शत्रुसंहारक प्रभो ! (यत्) = जब (ते) = आपके (पुरु उक्था सन्ति) = खूब ही स्तोत्र होते हैं, अर्थात् जब एक व्यक्ति आपकी उपासना में (तन्मय) = होता है तो आप (युध्यन्) = वासनारूप 'वृत्र' से युद्ध करते हुए, अर्थात् ज्ञान के गति बन्धक 'काम' को नष्ट करते हुए (उर्वरासु) = ज्ञानशस्य की उत्पत्ति के लिए उपजाऊ बुद्धियों में- बुद्धि रूप क्षेत्रों में – (गवे) = इन ज्ञानवाणियों रूप धेनुओं के लिए (चकर्थ) = स्थान बनाते हैं। उपासक की बुद्धि खूब ही ज्ञान को प्राप्त करनेवाली होती है। २. (वृषा) = शक्तिशाली आप (स्वे ओकसि) = इस उपासक के शरीर रूप अपने घर में (सूर्याय) = ज्ञान सूर्य के उदय के लिए (दासस्य) = ज्ञान को विनष्ट करनेवाले 'वृत्र' [काम] के नाम (चित्) = नाम को भी (समत्सु) = संग्रामों में (ततक्षे) [विनाशयति] = नष्ट कर देते हैं। वासना का विनाश करके ही तो ज्ञानसूर्य के प्रकाश की प्राप्ति का सम्भव है । प्रभु उपासक की वासना को विनष्ट करके उसके जीवन में ज्ञान के सूर्योदय को करते हैं।
भावार्थभाषाः - भावार्थ- जब हम प्रभु की उपासना करते हैं, प्रभु हमारी बुद्धि को ज्ञानशस्य के लिए उर्वरा [fertile] बनाते हैं। वहाँ ज्ञानवाणी रूप धेनुएँ चरती है। वासना का विनाश होकर उपासक के जीवन में ज्ञानसूर्य का उदय होता है।
0 बार पढ़ा गया

स्वामी दयानन्द सरस्वती

पुनरिन्द्रगुणानाह ॥

अन्वय:

हे इन्द्र ! वृषा त्वं ते यत्पुरूक्था गवे सन्ति तार्न्युवरासु समत्सु युध्यन् सँश्चकर्थ शत्रूँस्ततक्षे सूर्य्याय चिदिव स्व ओकसि दासस्य चिन्नाम प्रकटय ॥४॥

पदार्थान्वयभाषाः - (पुरु) बहूनि (यत्) यानि (ते) तव (इन्द्र) विद्यैश्वर्य्ययुक्त (सन्ति) (उक्था) प्रशंसितानि कर्म्माणि (गवे) गवादिपशुहिताय (चकर्थ) कुर्याः (उर्वरासु) भूमिषु (युध्यन्) (ततक्षे) तनूकरोषि (सूर्य्याय) सूर्यायेव वर्त्तमानाय (चित्) (ओकसि) गृहे (स्वे) स्वकीये (वृषा) बलिष्ठ सन् (समत्सु) सङ्ग्रामेषु (दासस्य) (नाम) संज्ञाम् (चित्) अपि ॥४॥
भावार्थभाषाः - हे राजन् ! यावत्य उत्तमाः सामग्र्यः स्युस्ताः सेनायां युद्धाय स्थापय यानि च गृहार्थानि वस्तूनि भवेयुस्तानि गृहे निधेहि ॥४॥
0 बार पढ़ा गया

डॉ. तुलसी राम

पदार्थान्वयभाषाः - Many are your acts of generosity, Indra, which you have done for the land and cattle wealth and for fertility of the fields, O generous lord, and while fighting in the battles of life in your own seat, you create the light of life like the sun and earn for yourself the name and fame of the abundant cloud of showers.
0 बार पढ़ा गया

आचार्य धर्मदेव विद्या मार्तण्ड

The attributes of Indra are further mentioned.

अन्वय:

O Indra ! you are endowed with learning and prosperity. You are reputed for your nice activities aimed at the welfare of cattle wealth, which may be harnessed to turn the lands into fertile ones and in the battlefield. You enfeeble your enemies to the maximum. Presently you should spot out the able and devoted servants in your house like the sun and give them citation.

भावार्थभाषाः - O king ! you should store good articles for your army, and the staff and articles useful for a home should be kept at your residence.
0 बार पढ़ा गया

माता सविता जोशी

(यह अनुवाद स्वामी दयानन्द सरस्वती जी के आधार पर किया गया है।)
भावार्थभाषाः - हे राजा! जितकी उत्तम सामग्री असेल ती सेनेत युद्धासाठी वापर व जे गृहोपयोगी पदार्थ असतील त्यांना घरात ठेव. ॥ ४ ॥