वांछित मन्त्र चुनें

त्यं चि॑दि॒त्था क॑त्प॒यं शया॑नमसू॒र्ये तम॑सि वावृधा॒नम्। तं चि॑न्मन्दा॒नो वृ॑ष॒भः सु॒तस्यो॒च्चैरिन्द्रो॑ अप॒गूर्या॑ जघान ॥६॥

अंग्रेज़ी लिप्यंतरण

tyaṁ cid itthā katpayaṁ śayānam asūrye tamasi vāvṛdhānam | taṁ cin mandāno vṛṣabhaḥ sutasyoccair indro apagūryā jaghāna ||

मन्त्र उच्चारण
पद पाठ

त्यम्। चि॒त्। इ॒त्था। क॒त्प॒यम्। शया॑नम्। अ॒सू॒र्ये। तम॑सि। व॒वृ॒धा॒नम्। तम्। चि॒त्। म॒न्दा॒नः। वृ॑ष॒भः। सु॒तस्य॑। उ॒च्चैः। इन्द्रः॑। अ॒प॒ऽगूर्य॑। ज॒घा॒न॒ ॥६॥

ऋग्वेद » मण्डल:5» सूक्त:32» मन्त्र:6 | अष्टक:4» अध्याय:1» वर्ग:32» मन्त्र:6 | मण्डल:5» अनुवाक:2» मन्त्र:6


0 बार पढ़ा गया

स्वामी दयानन्द सरस्वती

फिर राजविषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! जो (इन्द्रः) सेना का ईश (उच्चैः) उच्चता के साथ (अपगूर्या) उद्यम कर (सुतस्य) उत्पन्न हुए पदार्थ का (मन्दानः) आनन्द करता हुआ (वृषभः) श्रेष्ठ पुरुष (तम्) उसको (चित्) भी (कत्पयम्) कितने को तथा (असूर्ये) जिसमें सूर्य्य विद्यमान नहीं उस (तमसि) रात्री में (शयानम्) शयन करते और (वावृधानम्) निरन्तर वृद्धि को प्राप्त होते हुए को (चित्) वा मेघ को (जघान) नाश करता है (इत्था) इस प्रकार से (त्यम्) उस शत्रु का भी नाश करे ॥६॥
भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है । जैसे सूर्य्य मेघ का नाश करता है अन्धकार का वारण करके, वैसे ही राजा को चाहिये कि दुष्टों का नाश और श्रेष्ठों का पालन करे ॥६॥
0 बार पढ़ा गया

हरिशरण सिद्धान्तालंकार

वासना का वर्धन हमारा विनाशक है

पदार्थान्वयभाषाः - १. (त्यम्) = उस (चित्) = निश्चय से (इत्था) = सचमुच (कत्पयम्) = कुत्सित आप्यायन [वर्धन] वाले - जिसके बढ़ने से हमारा विनाश है, (शयानम्) = हमारे अन्दर ही निवास करनेवाले (असूर्ये) = आसुर भावनाओं के लिए हितकर (तमसि) = अन्धकार में (वावृधानम्) = खूब बढ़ते हुए (तम्) = उस वृत्र को (इन्द्रः) = जितेन्द्रिय पुरुष (उच्चैः अपगूर्या) = खूब उठाकर पटकता हुआ (जघान) = विनष्ट कर डालता है- ऊँचे उठाकर पटक डालता है। २. वह इन्द्र इस वृत्र को पटक कर नष्ट करता है, जो कि (सुतस्य) = उत्पन्न हुए हुए सोम से [सोमेन सा०] (मन्दानः) = आनन्द का अनुभव करता हुआ (वृषभः) = शक्तिशाली बनता है।
भावार्थभाषाः - भावार्थ– अन्धकार में पनपनेवाली वासना का वर्धन हमारे लिए अत्यन्त हानिकर है। हमें चाहिए कि हम सोम (वीर्य) का रक्षण करते हुए इस वासना को पटककर विनष्ट कर डालें।
0 बार पढ़ा गया

स्वामी दयानन्द सरस्वती

पुना राजविषयमाह ॥

अन्वय:

हे मनुष्या ! य इन्द्र उच्चैरपगूर्या सुतस्य मन्दानो वृषभस्तं चित्कत्पयमसूर्ये तमसि शयानं वावृधानं चिन्मेघं जघानेत्था त्यं विच्छत्रुं हन्यात् ॥६॥

पदार्थान्वयभाषाः - (त्यम्) तम् (चित्) अपि (इत्था) अनेन प्रकारेण (कत्पयम्) कतिपयम्। अत्र छान्दसो वर्णलोपो वेतीलोपः। (शयानम्) (असूर्ये) अविद्यमानः सूर्यो यस्मिँस्तस्मिन् (तमसि) रात्रौ (वावृधानम्) (तम्) (चित्) (मन्दानः) आनन्दन् (वृषभः) श्रेष्ठः (सुतस्य) निष्पन्नस्य पदार्थस्य (उच्चैः) (इन्द्रः) सेनेशः (अपगूर्या) उद्यम्य (जघान) हन्ति ॥६॥
भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। यथा सूर्य्येण मेघो हन्यते तमो निवार्य, तथैव राज्ञा दुष्टा हन्तव्याः श्रेष्ठाः पालनीयाः ॥६॥
0 बार पढ़ा गया

डॉ. तुलसी राम

पदार्थान्वयभाषाः - That demon of drought and negativity thus lying and sleeping in sunless darkness with some vapours of water but still growing, Indra, ruler of the social order, great and generous, exhilarated by the hope and joy of victory and raising his thunderbolt breaks, and destroys that demon.
0 बार पढ़ा गया

आचार्य धर्मदेव विद्या मार्तण्ड

The duties of a ruler are told.

अन्वय:

O men ! Indra, the commander-in-chief of the army is very good and takes delight in taking invigorating things after much painstaking. He slays suddenly many times an enemy who is sleeping in the sunless night (quite reckless) and is groaning in vanity. That commander is like the sun who sends asunder a cloud growing at night. A king should similarly kills his powerful enemies, proud of their power.

भावार्थभाषाः - As the sun rends asunder a cloud and removes all darkness, so a king should slay all enemies and protect good men.
0 बार पढ़ा गया

माता सविता जोशी

(यह अनुवाद स्वामी दयानन्द सरस्वती जी के आधार पर किया गया है।)
भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जसा सूर्य मेघाचा नाश करून अंधकाराचे निवारण करतो तसेच राजाने दुष्टांचा नाश व श्रेष्ठांचे पालन करावे. ॥ ६ ॥