वांछित मन्त्र चुनें

यस्ते॑ अग्ने॒ नम॑सा य॒ज्ञमीट्ट॑ ऋ॒तं स पा॑त्यरु॒षस्य॒ वृष्णः॑। तस्य॒ क्षयः॑ पृ॒थुरा सा॒धुरे॑तु प्र॒सर्स्रा॑णस्य॒ नहु॑षस्य॒ शेषः॑ ॥६॥

अंग्रेज़ी लिप्यंतरण

yas te agne namasā yajñam īṭṭa ṛtaṁ sa pāty aruṣasya vṛṣṇaḥ | tasya kṣayaḥ pṛthur ā sādhur etu prasarsrāṇasya nahuṣasya śeṣaḥ ||

मन्त्र उच्चारण
पद पाठ

यः। ते॒। अ॒ग्ने॒। नम॑सा। य॒ज्ञम्। ईट्टे॑। ऋ॒तम्। सः। पा॒ति॒। अ॒रु॒षस्य॑। वृष्णः॑। तस्य॑। क्षयः॑। पृ॒थुः। आ। सा॒धुः। ए॒तु॒। प्र॒ऽसस्रर्णा॑स्य। नहु॑षस्य। शेषः॑ ॥६॥

ऋग्वेद » मण्डल:5» सूक्त:12» मन्त्र:6 | अष्टक:4» अध्याय:1» वर्ग:4» मन्त्र:6 | मण्डल:5» अनुवाक:1» मन्त्र:6


0 बार पढ़ा गया

स्वामी दयानन्द सरस्वती

फिर उसी विषय को कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अग्ने) राजन् ! (अरुषस्य) नहीं हिंसा करने और (वृष्णः) सुख के वर्षानेवाले (तस्य) उन (ते) आपका (यः) जो (पृथुः) विस्तारयुक्त (प्रसर्स्राणस्य) अत्यन्त धर्म को प्राप्त हुए (नहुषस्य) मनुष्य के (शेषः) बाकी रहे के सदृश (साधुः) श्रेष्ठ (क्षयः) निवास (नमसा) अन्न आदि से (यज्ञम्) यज्ञ को (ईट्टे) ऐश्वर्ययुक्त करता है (सः) वह (ऋतम्) सत्य-न्याय की (पाति) रक्षा करता है, वह हम लोगों को (आ, एतु) सब प्रकार प्राप्त हो ॥६॥
भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! जो विद्वानों की सेवा और धर्म की रक्षा करता है, उसके रक्षण को आप लोग करके शेष सुख को प्राप्त हूजिये ॥६॥ इस सूक्त में अग्नि और विद्वान् के गुण वर्णन करने से इस सूक्त के अर्थ की इस से पूर्व सूक्त के अर्थ के साथ सङ्गति जाननी चाहिये ॥ यह बारहवाँ सूक्त और चौथा वर्ग समाप्त हुआ ॥
0 बार पढ़ा गया

हरिशरण सिद्धान्तालंकार

'पृथुः क्षय:'-'साधुः शेष: '

पदार्थान्वयभाषाः - [१] हे (अग्ने) = प्रभो ! (यः) = जो (ते) = आपके प्रति (नमसा) = नमन के साथ (यज्ञं ईट्टे) = यज्ञों का आसन करता है, यज्ञशील होता है, (सः) = वह व्यक्ति (अरुषस्य) = आरोचमान (वृष्णः) = शक्तिशाली आपके (ऋतम्) = ऋत का पाति रक्षण करता है। इस ऋत के पालन से वह भी प्रभु की तरह आरोचमान व शक्तिशाली ब्रह्म है। मस्तिष्क में आरोचमान, शरीर में शक्ति सम्पन्न । [२] (तस्य) = उस प्रभु के प्रति नमनवाले, यज्ञशील ऋत के रक्षक पुरुष का (क्षयः) = घर (पृथुः) = विशाल होता है, सब प्रकार से फलता-फूलता है और इस (प्रसर्स्त्राणस्य) = यज्ञादि उत्तम कर्मों में निरन्तर गतिवाले (नहुषस्य) = सबके साथ अपने को बाँधकर चलनेवाले मनुष्य का (शेष:) = सन्तान (आ साधुः) = सब प्रकार से साधु एतु आये । अर्थात् इसके सन्तान सदा उत्तम होते हैं ।
भावार्थभाषाः - भावार्थ- प्रभु के प्रति नमन के साथ हम यज्ञशील हों, ऋत का पालन करें। इससे हम चमकेंगे और शक्तिशाली होंगे। हमारा घर फले-फूलेगा, सन्तान उत्तम स्वभाव के होंगे। अगला सूक्त भी 'सुतम्भर आत्रेय' ऋषि का ही है
0 बार पढ़ा गया

स्वामी दयानन्द सरस्वती

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

अन्वय:

हे अग्नेऽरुषस्य वृष्णस्तस्य ते यः पृथुः प्रसर्स्राणस्य नहुषस्य शेष इव साधुः क्षयो नमसा यज्ञमीट्टे स ऋतं पाति सोऽस्मानैतु ॥६॥

पदार्थान्वयभाषाः - (यः) (ते) तव (अग्ने) राजन् (नमसा) अन्नादिना (यज्ञम्) (ईट्टे) ऐश्वर्य्ययुक्तं करोति (ऋतम्) सत्यं न्यायम् (सः) (पाति) रक्षति (अरुषस्य) अहिंसकस्य (वृष्णः) सुखवर्षकस्य (तस्य) (क्षयः) निवासः (पृथुः) विस्तीर्णः (आ) (साधुः) श्रेष्ठः (एतु) प्राप्नोतु (प्रसर्स्राणस्य) भृशं धर्मं प्रापमाणस्य (नहुषस्य) मनुष्यस्य। नहुष इति मनुष्यनामसु पठितम्। (निघं०२.३) (शेषः) यः शिष्यते सः ॥६॥
भावार्थभाषाः - हे मनुष्या ! यो विद्वत्सेवां धर्म्मरक्षणं करोति तद्रक्षणं यूयं कृत्वा शिष्टं सुखं प्राप्नुतेति ॥६॥ अत्राग्निविद्वद्गुणवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिर्वेद्या ॥ इति द्वादशं सूक्तं चतुर्थो वर्गश्च समाप्तः ॥
0 बार पढ़ा गया

डॉ. तुलसी राम

पदार्थान्वयभाषाः - O brilliant ruler, Agni, whoever the man with reverence and holy oblations in yajna serves your yajna of the social order, he protects and promotes the rule of truth and rectitude, the rule of the generous, brilliant and non-violent ruler. May his house as the house of the ruler go on rising high and higher, from good to better, the house of the progressive man on sound foundations of economic surplus and all round security.
0 बार पढ़ा गया

आचार्य धर्मदेव विद्या मार्तण्ड

The duties and functions of a king are described.

अन्वय:

O king ! may your residence protect us, which is very good like the son of a good man urging all to tread on the path of righteousness and which makes the Yajna prosperous by giving food and other commodities. It protects true justice. Let it come to us. (Let it be helpful to us when needed).

भावार्थभाषाः - O men ! enjoy good happiness by protecting a man who serves the enlightened persons and protects (defends) Dharma.
0 बार पढ़ा गया

माता सविता जोशी

(यह अनुवाद स्वामी दयानन्द सरस्वती जी के आधार पर किया गया है।)
भावार्थभाषाः - हे माणसांनो ! जो विद्वानाची सेवा व धर्माचे रक्षण करतो त्याचे तुम्ही रक्षण करून सुख प्राप्त करा. ॥ ६ ॥