वांछित मन्त्र चुनें

अस्थु॑रु चि॒त्रा उ॒षसः॑ पु॒रस्ता॑न्मि॒ताइ॑व॒ स्वर॑वोऽध्व॒रेषु॑। व्यू॑ व्र॒जस्य॒ तम॑सो॒ द्वारो॒च्छन्ती॑रव्र॒ञ्छुच॑यः पाव॒काः ॥२॥

अंग्रेज़ी लिप्यंतरण

asthur u citrā uṣasaḥ purastān mitā iva svaravo dhvareṣu | vy ū vrajasya tamaso dvārocchantīr avrañ chucayaḥ pāvakāḥ ||

मन्त्र उच्चारण
पद पाठ

अस्थुः॑। ऊँ॒ इति। चि॒त्राः। उ॒षसः॑। पु॒रस्ता॑त्। मि॒ताःऽइ॑व। स्वर॑वः। अ॒ध्व॒रेषु॑। वि। ऊ॒म् इति॑। व्र॒जस्य॑। तम॑सः। द्वारा॑। उ॒च्छन्तीः॑। अ॒व्र॒न्। शुच॑यः। पा॒व॒काः ॥२॥

ऋग्वेद » मण्डल:4» सूक्त:51» मन्त्र:2 | अष्टक:3» अध्याय:8» वर्ग:1» मन्त्र:2 | मण्डल:4» अनुवाक:5» मन्त्र:2


0 बार पढ़ा गया

स्वामी दयानन्द सरस्वती

अब स्त्री पुरुष के विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे ब्रह्मचारी जनो ! जो (उ) ही (अध्वरेषु) गृहाश्रम के व्यवहारों के अनुष्ठानों में (शुचयः) पवित्र (पावकः) पवित्र कर्म करनेवाली (स्वरवः) प्रताप से युक्त (पुरस्तात्) पूर्व से (मिताइव) विद्या से सम्पूर्ण पदार्थों को जानती सी हुईं (उषसः) प्रभात वेलाओं के सदृश कन्याएँ (व्रजस्य) प्राप्त (तमसः) अन्धकार के (द्वारा) द्वारों को (वि, उच्छन्तीः) विवास कराती हुईं सी (चित्राः) विचित्र गुण, कर्म, स्वभावयुक्त ब्रह्मचारिणी (अस्थुः) स्थित होती हैं (उ) उन्हीं को विवाह के लिये (अव्रन्) स्वीकार करो ॥२॥
भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। हे ब्रह्मचारी जनो ! जो ब्रह्मचारिणी मेघ के सदृश गम्भीर शब्दयुक्त, थोड़ा बोलनेवाली, पवित्र और विद्यायुक्त होवें, वही प्रथम उत्तम प्रकार परीक्षा करके विवाहने योग्य हैं ॥२॥
0 बार पढ़ा गया

हरिशरण सिद्धान्तालंकार

'दीप्त व पवित्र जीवन को बनानेवाली' उषाएँ

पदार्थान्वयभाषाः - [१] (उ) = निश्चय से (चित्रा:) = चायनीय पूजा के योग्य अथवा [चित्र] ज्ञान देनेवाली, प्रज्ञापक (उषस:) = उषाएँ (पुरस्तात्) = पूर्व दिशा में (अस्थुः) = स्थित हैं। उसी प्रकार (इव) = जैसे कि (अध्वरेषु) = यज्ञों में (मिताः स्वरवः) = निर्मित यज्ञस्तम्भ। जिस प्रकार उन यज्ञ-स्तम्भों की शोभा होती है, इसी प्रकार ये उषाएँ शोभावाली हैं। [२] ये उषाएँ (उ) = निश्चय से (व्रजस्य) = [वारकस्य] घेर लेनेवाले (तमसः) = अन्धकार के द्वारा द्वारों को, (वि उच्छन्तीः) = अन्धकारशून्य व प्रकाशमय करती हुईं, (अव्रन्) = खोल डालती हैं। अन्धकार को दूर करती हुई ये उषाएँ (शुचय:) = दीप्ति को प्राप्त करानेवाली हैं और (पावका:) = पवित्र करनेवाली हैं।
भावार्थभाषाः - भावार्थ– अन्धकार को दूर करती हुई उषाएँ हमारे जीवनों को दीप्स व पवित्र बनाती हैं।
0 बार पढ़ा गया

स्वामी दयानन्द सरस्वती

अथ स्त्रीपुरुषविषयमाह ॥

अन्वय:

हे ब्रह्मचारिणो ! या उ अध्वरेषु शुचयः पावकाः स्वरवः पुरस्तान्मिता इवोषसो व्रजस्य तमसो द्वारा व्युच्छन्तीरिव चित्रा अस्थुस्ता उ विवाहायाव्रन् ॥२॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अस्थुः) तिष्ठन्ति (उ) (चित्राः) विचित्रगुणकर्मस्वभावाः (उषसः) प्रभातवेला इव दुहितरः (पुरस्तात्) पूर्वस्मात् (मिताइव) विद्यया सकलपदार्थवेदित्र्य इव (स्वरवः) प्रतापयुक्ताः (अध्वरेषु) गृहाश्रमव्यवहाराऽनुष्ठानेषु (वि) (उ) (व्रजस्य) (तमसः) अन्धकारस्य (द्वारा) द्वाराणि (उच्छन्तीः) विवासयन्त्यः (अव्रन्) वृणुयुः (शुचयः) पवित्राः (पावकाः) पवित्रकर्मकर्त्र्यः ॥२॥
भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। हे ब्रह्मचारिणो ! या ब्रह्मचारिण्यो ! मेघस्वना मितभाषिण्यः पवित्रा विदुष्यः स्युस्ता एव पूर्वे सम्परीक्ष्य वोढव्याः ॥२॥
0 बार पढ़ा गया

डॉ. तुलसी राम

पदार्थान्वयभाषाः - The lights of the dawn, various wondrous, shine magnificent in the east like daughters of omniscience, bright and bold like flag posts of yajnas of the day, pure and purifying as flames of fire, opening the doors of light from the deep folds of the night’s darkness.
0 बार पढ़ा गया

आचार्य धर्मदेव विद्या मार्तण्ड

The duties of the men and women are told.

अन्वय:

O Brahmacharis ! you should choose for marriage those girls who are expert in the discharge of domestic duties, do pure actions, know the properties of all things through the knowledge, and dispel the darkness like dawns and are endowed with wonderful merits, actions and temperament.

भावार्थभाषाः - O Brahmacharis ! you should marry after properly verifying about those Brahmacharinis whose voice is like the clouds, are mighty, speak only when and what is necessary, (speaking little or selective words) are pure and highly learned.
0 बार पढ़ा गया

माता सविता जोशी

(यह अनुवाद स्वामी दयानन्द सरस्वती जी के आधार पर किया गया है।)
भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. हे ब्रह्मचाऱ्यांनो! ज्या ब्रह्मचारिणी मेघाप्रमाणे गंभीर बोलणाऱ्या, मितभाषी, पवित्र व विद्यायुक्त असतील त्यांचीच उत्तम प्रकारे परीक्षा करून विवाह करावा. ॥ २ ॥