वांछित मन्त्र चुनें

गि॒रिर्न यः स्वत॑वाँ ऋ॒ष्व इन्द्रः॑ स॒नादे॒व सह॑से जा॒त उ॒ग्रः। आद॑र्ता॒ वज्रं॒ स्थवि॑रं॒ न भी॒म उ॒द्नेव॒ कोशं॒ वसु॑ना॒ न्यृ॑ष्टम् ॥६॥

अंग्रेज़ी लिप्यंतरण

girir na yaḥ svatavām̐ ṛṣva indraḥ sanād eva sahase jāta ugraḥ | ādartā vajraṁ sthaviraṁ na bhīma udneva kośaṁ vasunā nyṛṣṭam ||

मन्त्र उच्चारण
पद पाठ

गि॒रिः। न। यः। स्वऽत॑वान्। ऋ॒ष्वः। इन्द्रः॑। स॒नात्। ए॒व। सह॑से। जा॒तः। उ॒ग्रः। आऽद॑र्ता। वज्र॑म्। स्थवि॑रम्। न। भी॒मः। उ॒द्नाऽइ॑व। कोश॑म्। वसु॑ना। निऽऋ॑ष्टम् ॥६॥

ऋग्वेद » मण्डल:4» सूक्त:20» मन्त्र:6 | अष्टक:3» अध्याय:6» वर्ग:4» मन्त्र:1 | मण्डल:4» अनुवाक:2» मन्त्र:6


0 बार पढ़ा गया

स्वामी दयानन्द सरस्वती

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहते हैं ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! (यः) जो (गिरिः) मेघ के (न) सदृश (स्वतवान्) अपने गुणों से वृद्ध (ऋष्वः) बड़ा (सनात्) सब काल में (एव) ही (सहसे) बल के लिये (जातः) प्रसिद्ध (उग्रः) तीव्र स्वभावयुक्त (इन्द्रः) सूर्य्य के समान प्रतापी (स्थविरम्) स्थूल (वज्रम्) बिजुलीरूप के (न) समान (आदर्त्ता) सब प्रकार से शत्रुओं का नाश करनेवाला (भीमः) भयङ्कर और (कोशम्) मेघ को (उद्नेव) जलों के सदृश (वसुना) धन से (न्यृष्टम्) अत्यन्त प्राप्त करता है, वही विजयी होने के योग्य होता है ॥६॥
भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है । हे मनुष्यो ! जो मेघ के सदृश बड़ा प्रजाओं का सुख करने और सनातनधर्म्म का सेवन करनेवाला, बिजुली के सदृश भयंकर, नहीं नाश होनेवाले खजाने से युक्त, शत्रुओं का नाश करनेवाला और बलवान् होवे, वह सब का राजा होने को योग्य है, ऐसा जानिये ॥६॥
0 बार पढ़ा गया

हरिशरण सिद्धान्तालंकार

स्वतवान् ऋष्वः

पदार्थान्वयभाषाः - [१] (गिरिः न) = पर्वत के समान (य:) = जो (स्व-तवान्) = प्रवृद्ध आत्मशक्तिवाला है, (ऋष्वः) = दर्शनीय व महान् है, वह (इन्द्रः) = शत्रुओं का विद्रावण करनेवाला प्रभु (सनात् एव) = सदा से ही (उग्रः) = तेजस्वी (सहसे) = शत्रुओं के मर्षण के लिये (जात:) = प्रादुर्भूत हुआ है। हृदयों में प्रभु का प्रकाश होने पर सब काम-क्रोध आदि शत्रुओं का विनाश हो जाता है। [२] वे प्रभु (स्थविरम्) = अति स्थूल [विशाल] (वज्रम्) = क्रियाशीलता रूप वज्र को (आदर्ता) = आदृत करते हैं। उस क्रियाशीलता रूप वज्र को, जो कि (उद्ना) = पानी से (कोशं इव) = कोश की तरह (वसुना) = सब वसुओं से (न्यृष्टम्) = नितरां संगत है। जब इस प्रकार क्रियाशीलता को हम अपनाते हैं, तो प्रभु के प्रिय बनते हैं। वे प्रभु (न भीमः) = हमारे लिए भयंकर नहीं होते। प्रभु हमारे शत्रुओं के लिए ही भयंकर होते हैं। वस्तुतः प्रभु को हृदयों में प्रादुर्भूत करके ही हम शत्रुओं का विनाश कर पाते हैं। तब हमारी आत्मशक्ति बढ़ती है, हम दर्शनीय जीवनवाले तेजस्वी बनते हैं और शत्रुओं का मर्षण करते हैं।
भावार्थभाषाः - भावार्थ- हृदयों में प्रभु को प्रादुर्भूत करके हम शत्रु का विनाश कर पाते हैं। क्रियाशील बनकर हम प्रभु के प्रिय बनते हैं।
0 बार पढ़ा गया

स्वामी दयानन्द सरस्वती

पुनस्तमेव विषयमाह ॥

अन्वय:

हे मनुष्या ! यो गिरिर्न स्वतवानृष्वः सनादेव सहसे जात उग्र इन्द्रः स्थविरं वज्रं नादर्त्ता भीमः कोशमुद्नेव वसुना न्यृष्टं करोति स एव विजयी भवितुमर्हति ॥६॥

पदार्थान्वयभाषाः - (गिरिः) मेघः (न) इव (यः) (स्वतवान्) स्वैर्गृणैर्वृद्धः (ऋष्वः) महान् (इन्द्रः) सूर्य इव प्रतापी (सनात्) सदा (एव) (सहसे) बलाय (जातः) प्रसिद्धः (उग्रः) तीव्रस्वभावः (आदर्त्ता) समन्ताच्छत्रूणां विदारकः (वज्रम्) विद्युद्रूपम् (स्थविरम्) स्थूलम् (न) इव (भीमः) भयङ्करः (उद्नेव) जलानीव (कोशम्) मेघम् (वसुना) धनेन (न्यृष्टम्) नितरां प्राप्तम् ॥६॥
भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः । हे मनुष्या ! यो मेघ इव महान् प्रजासुखकरः सनातनधर्म्मसेवी विद्युद्वद्भयङ्करोऽक्षयकोशः शत्रुविनाशको बलवान् भवेत् स सर्वस्य राजा भवितुमर्हेदिति विजानीत ॥६॥
0 बार पढ़ा गया

डॉ. तुलसी राम

पदार्थान्वयभाषाः - Inherently mighty like a cloud and a mountain, dynamic and sublime, Indra is blazing glorious, ever known for his power and patience, destroyer of enemies, thunderous of arms, awful as an invincible warrior, abundant as the sea and overflowing with the wealth of life.
0 बार पढ़ा गया

आचार्य धर्मदेव विद्या मार्तण्ड

The attributes of ministers are stated.

अन्वय:

O men! that Indra (mighty like the sun) can achieve victory who is really virtuous like a cloud; who is great, and is the follower of the Sanatana Dharma (eternal code). He is the radiant and formidable, famous for his vigor, the wielder of the gross electric weapons and destroyes his enemies. Being fierce to the wicked, he fills good men with wealth like a cloud filled with water.

भावार्थभाषाः - A simile is used in the mantra. O men! you should know that only he can be the ruler of all who is great and benevolent to the people like the cloud. He is the follower of the eternal Dharma, terrible for the wicked like the lightning, and his treasures are inexhaustible and he is the mighty destroyer of enemies.
0 बार पढ़ा गया

माता सविता जोशी

(यह अनुवाद स्वामी दयानन्द सरस्वती जी के आधार पर किया गया है।)
भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. हे माणसांनो ! जो मेघासारखा महान, प्रजेला सुख देणारा व सनातन धर्माचे सेवन करणारा विद्युतप्रमाणे भयंकर, अक्षय खजिन्याने युक्त, शत्रूंचा नाश करणारा व बलवान असेल तर तो सर्वांचा राजा होण्यायोग्य आहे, हे जाणा. ॥ ६ ॥