वांछित मन्त्र चुनें

मि॒त्रो अ॒ग्निर्भ॑वति॒ यत्समि॑द्धो मि॒त्रो होता॒ वरु॑णो जा॒तवे॑दाः। मि॒त्रो अ॑ध्व॒र्युरि॑षि॒रो दमू॑ना मि॒त्रः सिन्धू॑नामु॒त पर्व॑तानाम्॥

अंग्रेज़ी लिप्यंतरण

mitro agnir bhavati yat samiddho mitro hotā varuṇo jātavedāḥ | mitro adhvaryur iṣiro damūnā mitraḥ sindhūnām uta parvatānām ||

मन्त्र उच्चारण
पद पाठ

मि॒त्रः। अ॒ग्निः। भ॒व॒ति॒। यत्। सम्ऽइ॑द्धः। मि॒त्रः। होता॑। वरु॑णः। जा॒तऽवे॑दाः। मि॒त्रः। अ॒ध्व॒र्युः। इ॒षि॒रः। दमू॑नाः। मि॒त्रः। सिन्धू॑नाम्। उ॒त। पर्व॑तानाम्॥

ऋग्वेद » मण्डल:3» सूक्त:5» मन्त्र:4 | अष्टक:2» अध्याय:8» वर्ग:24» मन्त्र:4 | मण्डल:3» अनुवाक:1» मन्त्र:4


0 बार पढ़ा गया

स्वामी दयानन्द सरस्वती

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! (यत्) जो (सिन्धूनाम्) नदियों (उत) और (पर्वतानाम्) बड़ी शिलाओं के बीच (समिद्धः) प्रदीप्त (अग्निः) अग्नि के समान (मित्रः) मित्र वा (होता) ग्रहण करनेहारे के तुल्य (मित्रः) मित्र वा (जातवेदाः) उत्पन्न हुए पदार्थों के जाननेवाले जगदीश्वर के समान (वरुणः) श्रेष्ठ वा (अध्वर्य्युः) अपने को अहिंसा धर्म की इच्छा करनेवाले के समान (मित्रः) मित्र वा (इषिरः) इच्छा करनेवाले (दमूनाः) दमनशील के समान (मित्रः) मित्र (भवति) होता है उसका सत्कार करिये ॥४॥
भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जैसे सूर्य्य नदी, शैल और ओषधि आदिकों को किरणों के द्वारा पुष्ट करने वा उनको सुखानेवाला होता है, वैसे मित्र जन धर्म में पुष्टिकारक और अधर्म से निवर्तक होते हैं ॥४॥
0 बार पढ़ा गया

हरिशरण सिद्धान्तालंकार

सिन्धुओं व पर्वतों का मित्र

पदार्थान्वयभाषाः - [१] (अग्निः) = वे अग्रणी प्रभु (यत् समिद्धः) = जब दीप्त होते हैं, अर्थात् स्वाध्याय व स्तवन द्वारा जब हृदयों में प्रभु का प्रकाश होता है तो वे (मित्रः) = [प्रमीते: त्रायते] हमें पाप व रोगों से बचानेवाले भवति होते हैं (मित्रः) = रोगों व पापों से बचानेवाले प्रभु (होता) = सब कुछ देनेवाले हैं, (वरुणः) = हमें पापों से बचानेवाले हैं तथा (जातवेदा:) = ज्ञान का प्रकाश करनेवाले हैं। वस्तुत: आबश्यक चीजें देकर, पाप रोककर तथा ज्ञान प्राप्त कराके ही प्रभु हमारे मित्र होते हैं । [२] वे (मिंत्र:) = मित्र प्रभु (अध्वर्युः) = हमारे जीवनयज्ञ को चलानेवाले हैं, (इषिर:) = प्रेरणा को देनेवाले हैं तथा (दमूना:) = सदा हमारे लिये दान के मनवाले हैं, अथवा हमें दान्त मनवाला बनाते हैं। वे प्रभु (मित्रः) = मित्र उन्हीं के हैं जो कि (सिन्धूनाम्) = [स्यन्दन्ते] नदियों के प्रवाह की तरह कर्म के प्रवाहवाले हैं- क्रियाशील स्वभाववाले हैं। (उत) = और (पर्वतानाम्) = [पर्व पूरणे] जो आत्मालोचन द्वारा अपनी कमियों को देखकर उन कमियों को दूर करनेवाले हैं। कमियों को दूर करके अपना पूरण करनेवाले हैं। इन सिन्धुओं व पर्वतों के ही प्रभु मित्र हैं।
भावार्थभाषाः - भावार्थ- हम क्रियाशील व न्यूनताओं को दूर करने की वृत्तिवाले बनें। ऐसा होने पर हम प्रभु की मित्रता पा सकेंगे ।
0 बार पढ़ा गया

स्वामी दयानन्द सरस्वती

पुनस्तमेव विषयमाह।

अन्वय:

हे मनुष्या यद्यस्सिन्धूनामुत पर्वतानां समिद्धोऽग्निरिव मित्रो होतेव मित्रो जातवेदा इव वरुणोऽध्वर्य्युरिव मित्र इषिरो दमूना इव मित्रो भवति तं सत्कुरुत ॥४॥

पदार्थान्वयभाषाः - (मित्रः) सुहृत् (अग्निः) पावकइव (भवति) (यत्) यः (समिद्धः) प्रदीप्तः (मित्रः) (होता) आदातेव (वरुणः) वरः (जातवेदाः) यथा जातानां सर्वेषां पदार्थानां वेत्ता जगदीश्वरः (मित्रः) (अध्वर्युः) आत्मनोऽध्वरमहिंसाधर्ममिच्छुः (इषिरः) इच्छुः (दमूनाः) दमनशीलः (मित्रः) (सिन्धूनाम्) नदीनाम् (उत) अपि (पर्वतानाम्) शैलानाम् ॥४॥
भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यथा सूर्यो नदीशैलौषध्यादीनां किरणद्वारा पोषकः शोषको वा भवति तथा सखायो धर्मे पोषका अधर्मे शोषका अर्थात् धर्मे प्रवर्त्तका अधर्मान् निवर्त्तका भवन्ति ॥४॥
0 बार पढ़ा गया

डॉ. तुलसी राम

पदार्थान्वयभाषाः - Agni rises as a friend when it is lighted and raised. As a yajaka conducting the yajna of evolution and development it is a friend. As the omniscient lord of existence and as presiding power of justice it is a friend. As the highpriest of the yajna of love and non violence it is a friend, and as the power of inspiration and self-control it is a friend. And it is a friend as it flows with the rivers and rolls with the oceans. And finally it is a friend as it sits on top of mountains and sustains their steadiness.
0 बार पढ़ा गया

आचार्य धर्मदेव विद्या मार्तण्ड

The enlightened persons' duties are narrated.

अन्वय:

God is the friend of the seas and the mountains (or the people living on the shore of the seas and hills for meditation and communion ). He is the friend and benevolent like kindled fire. He is a friend like the performer of the Yajnas. He is Omniscient and is the Best. Moreover, devotee of God should also be respected who is a friend like a non-violent person, who is well wisher of all and is a friend like a man of self-control.

भावार्थभाषाः - As the sun (which is also addressed as Mitra in the Vedas) is nourisher of the rivers, mountains and plants by it's rays and is dispeller of darkness or impurity, in the same manner, friends are supporters of righteousness and eradicators of unrighteousness.
0 बार पढ़ा गया

माता सविता जोशी

(यह अनुवाद स्वामी दयानन्द सरस्वती जी के आधार पर किया गया है।)
भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जसा सूर्य, नदी, पर्वत व औषधी इत्यादींना किरणांद्वारे पुष्ट करणारा किंवा शुष्क करणारा असतो तसे मित्र धर्मात पुष्टिकारक व अधर्माचे निवर्त्तक असतात. ॥ ४ ॥