वांछित मन्त्र चुनें

इ॒मा ब्रह्म॑ सरस्वति जु॒षस्व॑ वाजिनीवति। या ते॒ मन्म॑ गृत्सम॒दा ऋ॑तावरि प्रि॒या दे॒वेषु॒ जुह्व॑ति॥

अंग्रेज़ी लिप्यंतरण

imā brahma sarasvati juṣasva vājinīvati | yā te manma gṛtsamadā ṛtāvari priyā deveṣu juhvati ||

मन्त्र उच्चारण
पद पाठ

इ॒मा। ब्रह्म॑। स॒र॒स्व॒ति॒। जु॒षस्व॑। वा॒जि॒नी॒व॒ति॒। या। ते॒। मन्म॑। गृ॒त्स॒ऽम॒दाः। ऋ॒त॒ऽव॒रि॒। प्रि॒या। दे॒वेषु॑। जुह्व॑ति॥

ऋग्वेद » मण्डल:2» सूक्त:41» मन्त्र:18 | अष्टक:2» अध्याय:8» वर्ग:10» मन्त्र:3 | मण्डल:2» अनुवाक:4» मन्त्र:18


0 बार पढ़ा गया

स्वामी दयानन्द सरस्वती

अब स्त्री-पुरुष के विषय को कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (तावरि) सत्याचरणयुक्त (वाजिनीवति) या बहुत ऐश्वर्य और अन्नादि पदार्थयुक्त (सरस्वति) बहुत विज्ञानवाली तू जैसे (गृत्समदाः) आनन्द जिन्होंने ग्रहण किया है वे (या) जिन (इमा) इन (ते) तेरे (प्रिया) मनोहर विज्ञान वा (मन्म) साधारण विद्वानों को (देवेषु) विद्या की कामना करनेवालों में (जुह्वति) स्थापन करते हैं उन (ब्रह्म) विज्ञानों को तू (जुषस्व) सेवन कर ॥१८॥
भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जैसे विद्वान् पुरुष कुमार ब्रह्मचारियों को अच्छी शिक्षा से पढ़ावें, वैसे विदुषी स्त्रियाँ कुमारी ब्रह्मचारिणी स्त्रियों को अच्छी शिक्षा से पढ़ावें ॥१८॥
0 बार पढ़ा गया

हरिशरण सिद्धान्तालंकार

सरस्वती का आराधन

पदार्थान्वयभाषाः - १. हे (सरस्वति) = ज्ञानाधिष्ठात्रि देवि ! (इमा ब्रह्म जुषस्व) = इन ज्ञानवाणियों का तू प्रीतिपूर्वक सेवन करनेवाली हो । (वाजिनीवति) = हे उत्तम अन्नोंवाली सरस्वति! तू ज्ञानवाणियों का ही सेवन कर। वस्तुतः ज्ञान से हमें अन्नों के सम्पादन की योग्यता भी प्राप्त होती है। पर हम सदा सात्त्विक अन्नों का ही सेवन करनेवाले हों। सात्त्विक अन्नों का ही सेवन सरस्वती की आराधना के लिए आवश्यक है। २. हे सरस्वति! तू उन (मन्म) = मननीय स्तोत्रों व ज्ञानवाणियों को स्वीकार कर, या जिन ते तेरे स्तोत्रों को (गृत्समदाः) = स्तवन करनेवाले व प्रसन्न रहनेवाले लोग करते हैं । हे (ऋतावरि) = ॠत का हमारे जीवन में रक्षण करनेवाली सरस्वति ! जो (प्रियाः) = तेरे प्रिय होते हैं वे (देवेषु जुह्वति) = देवों के प्रति अपने को देनेवाले होते हैं । वस्तुतः इन 'माता, पिता व आचार्य' आदि देवों के प्रति अपने को देकर ही ये ज्ञानी बनते हैं।
भावार्थभाषाः - भावार्थ- सरस्वती का आराधन हमें ज्ञानी बनाता है, उत्तम अन्न प्राप्त कराता है, हमारे जीवनों में ऋत (सत्य) का धारण करता है। इस आराधना के लिए हमें 'माता, पिता व आचार्य' के प्रति अपना अर्पण अवश्य करना है।
0 बार पढ़ा गया

स्वामी दयानन्द सरस्वती

अथ स्त्रीपुरुषविषयमाह।

अन्वय:

हे तावरि वाजिनीवति सरस्वति त्वं यथा गृत्समदा येमा ते प्रिया मन्म देवेषु जुह्वति तानि ब्रह्म त्वं जुषस्व ॥१८॥

पदार्थान्वयभाषाः - (इमा) इमानि (ब्रह्म) (सरस्वति) बहुविज्ञानयुक्ते (जुषस्व) सेवस्व (वाजिनीवति) बह्वैश्वर्य्यान्नादियुक्ते (या) यानि (ते) तव (मन्म) विज्ञानानि (गृत्समदाः) गृहीताऽऽनन्दाः (तावरि) सत्याचरणयुक्ते (प्रिया) कमनीयानि विज्ञानानि (देवेषु) विद्याकामेषु (जुह्वति) स्थापयन्ति ॥१८॥
भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यथा विद्वांसः पुरुषाः कुमारान्ब्रह्मचारिणः सुशिक्षयाऽध्यापयेयुस्तथा विदुष्यः स्त्रियश्च कुमारीं ब्रह्मचारिणीं सम्यक् शिक्षयित्वाऽध्यापयेयुः ॥१८॥
0 बार पढ़ा गया

डॉ. तुलसी राम

पदार्थान्वयभाषाः - Sarasvati, mother of universal knowledge and speech, commanding the food, energy and speed of the advancement of humanity moving on the paths of truth and rectitude, listen to these chants of homage and accept with delight and homage these your favourite oblations of scientific knowledge which the ecstatic performers in the yajna of education offer to you in honour of the bounties of nature, divinity and humanity for the benefit of the faithful seekers.
0 बार पढ़ा गया

आचार्य धर्मदेव विद्या मार्तण्ड

The duties of the men and women are mentioned.

अन्वय:

O truthful highly learned lady ! you are endowed with abundant wealth of knowledge and food materials. Accept lovingly that Vedic knowledge from those people who have enjoyed Bliss and have tried to establish wisdom in the hearts of seekers. You are also equally interested in it.

भावार्थभाषाः - As highly learned men should teach well the students who are bachelors. They impart them good education. Equally it is the duty of highly educated ladies to impart good education to Brahmacharinis (virgin) girl students.
0 बार पढ़ा गया

माता सविता जोशी

(यह अनुवाद स्वामी दयानन्द सरस्वती जी के आधार पर किया गया है।)
भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जसे विद्वान पुरुष, कुमार, ब्रह्मचारी यांना चांगल्याप्रकारे शिकवितात तसे विदुषी स्त्रियांनी कुमारी ब्रह्मचारिणी स्त्रियांना चांगले शिक्षण द्यावे. ॥ १८ ॥