वांछित मन्त्र चुनें

धियं॑ पू॒षा जि॑न्वतु विश्वमि॒न्वो र॒यिं सोमो॑ रयि॒पति॑र्दधातु। अव॑तु दे॒व्यदि॑तिरन॒र्वा बृ॒हद्व॑देम वि॒दथे॑ सु॒वीराः॑॥

अंग्रेज़ी लिप्यंतरण

dhiyam pūṣā jinvatu viśvaminvo rayiṁ somo rayipatir dadhātu | avatu devy aditir anarvā bṛhad vadema vidathe suvīrāḥ ||

मन्त्र उच्चारण
पद पाठ

धिय॑म्। पू॒षा। जि॒न्व॒तु॒। वि॒श्व॒म्ऽइ॒न्वः। र॒यिम्। सोमः॑। र॒यि॒ऽपतिः॑। द॒धा॒तु॒। अव॑तु। दे॒वी। अदि॑तिः। अ॒न॒र्वा। बृ॒हत्। व॒दे॒म॒। वि॒दथे॑। सु॒ऽवीराः॑॥

ऋग्वेद » मण्डल:2» सूक्त:40» मन्त्र:6 | अष्टक:2» अध्याय:8» वर्ग:6» मन्त्र:6 | मण्डल:2» अनुवाक:4» मन्त्र:6


0 बार पढ़ा गया

स्वामी दयानन्द सरस्वती

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वानो ! जिस प्रकार से (पूषा) प्राण मेरी (धियम्) बुद्धि वा कर्म को (जिन्वतु) प्राप्त हो वा सुखी करे (विश्वमिन्वः) तथा जो विश्व को व्याप्त होता वह (रयिपतिः) धन की रक्षा करनेवाला (सोमः) पदार्थों का समूह (रयिम्) लक्ष्मी को (दधातु) धारण करे (अनर्वा) तथा जिसके अविद्यमान घोड़े हैं वह (देवी) दिव्यगुणवाली (अदितिः) माता बुद्धि वा कर्म की (अवतु) रक्षा करे जिससे (सुवीराः) शोभन वीरोंवाले हम लोग (विदथे) संग्राम में (बृहत्) बहुत (वदेम) कहें ॥६॥
भावार्थभाषाः - हे मनुष्यो ! जैसे सब पदार्थ धन बुद्धि आरोग्यता और आयु के बढ़ानेवाले हों, वैसे विधान करो, जिससे सब मनुष्य बहुत सुख को प्राप्त होवें ॥६॥ इस सूक्त में प्राण अपान अग्नि वायु और विद्वानों के गुणों का वर्णन होने से इस सूक्त के अर्थ की पिछले सूक्त के अर्थ के साथ संगति है, यह जानना चाहिये ॥ यह चालीसवाँ सूक्त और छठा वर्ग समाप्त हुआ॥
0 बार पढ़ा गया

हरिशरण सिद्धान्तालंकार

धी+रय (बुद्धि+शक्ति )

पदार्थान्वयभाषाः - १. (विश्वम् इन्वः) = सम्पूर्ण विश्व को प्रीणित करनेवाला पूषा-पोषक सूर्य (धियम् जिन्वतु) = हमारे में बुद्धि को प्रेरित करे-हमें बुद्धि को प्राप्त कराए तथा (रयिपतिः) = सब ऐश्वर्यों व रविशक्ति का स्वामी (सोमः) = चन्द्र (रयिं दधातु) = हमारे में रयि का धारण करे। सूर्य बुद्धि को उज्ज्वल करके हमारे मस्तिष्क को प्रकाशमय करता है और चन्द्रमा हमारे में रयि का स्थापन करके हमारे शरीर को स्वस्थ रखता है। 'वीर्यं वै रयिः ' श० १३.४.२.१३ इस वीर्य के स्थापन द्वारा सोम हमें अमृतत्व व नीरोगता को प्राप्त कराता है। २. बुद्धि व वीर्य के स्थापन होने पर (देवी) = सब व्यवहारों को उत्तमता से सिद्ध करनेवाली (अनर्वा) = अहिंसित (अदितिः) = यह स्वाध्याय की देवता (अवतु) हमारा रक्षण करे। मस्तिष्क व शरीर दोनों का ठीक होना ही पूर्ण स्वास्थ्य है। इस प्रकार स्वस्थ बनकर (सुवीराः) उत्तम वीर बनते हुए हम (विदथे) = ज्ञानयज्ञों में (बृहद्वदेम) = खूब ही इन सोम व पूषा की महिमा का गायन करें। इनके महत्त्व को समझकर दोनों का अपने में स्थापन करे और अधिकाधिक स्वस्थ बनें ।
भावार्थभाषाः - भावार्थ–'पूषा' हमें बुद्धि दे और 'सोम' शक्ति दे । इस प्रकार हम पूर्ण स्वास्थ्य लाभ करें। सम्पूर्ण सूक्त का सार यही है कि सुन्दर जीवन वही है, जिसमें कि सौम्यता व तेजस्विता का समन्वय है। इनका समन्वय हमें बुद्धिमान् व वीर्यमान् बनाता है। 'सोम व पूषा की कृपा से हमारा शरीर - रथ सुन्दर बनता है' इसी भावना को अग्रिम सूक्त में कहते हैं—
0 बार पढ़ा गया

स्वामी दयानन्द सरस्वती

पुनस्तमेव विषयमाह।

अन्वय:

हे विद्वांसो येन प्रकारेण पूषा मे धियं जिन्वतु विश्वमिन्वो रयिपतिस्सोमो रयिं दधातु। अनर्वा देव्यदितिर्धियमवतु यतस्सुवीरा वयं विदथे बृहद्वदेम ॥६॥

पदार्थान्वयभाषाः - (धियम्) प्रज्ञां कर्म वा (पूषा) प्राणः (जिन्वतु) प्राप्नोतु सुखयतु वा (विश्वमिन्वः) विश्वं मिनोति व्याप्नोति यस्सः (रयिम्) श्रियम् (सोमः) पदार्थसमूहः (रयिपतिः) धनरक्षकः (दधातु) (अवतु) रक्षतु (देवी) दिव्यगुणा (अदितिः) माता (अनर्वा) अविद्यमाना अश्वा यस्याः सा (बृहत्) (वदेम) (विदथे) (सुवीराः) ॥६॥
भावार्थभाषाः - हे मनुष्या यथा सर्वे पदार्थाः श्रीप्रज्ञारोग्यायुषां वर्द्धकाः स्युस्तथा विदधतं येन सर्वे मनुष्या महत्सुखं प्राप्नुयुरिति ॥६॥ अत्र प्राणापानाग्निवायुविद्वद्गुणवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिर्वेद्या॥ इति चत्वारिंशत्तमं सूक्तं षष्ठो वर्गश्च समाप्तः॥
0 बार पढ़ा गया

डॉ. तुलसी राम

पदार्थान्वयभाषाः - May Pusha, all-pervading spirit of growth and refinement, inspire our will and intelligence. May Soma, lord of wealth, bless us with wealth. May mother Aditi, divine intelligence, moving in unseen currents, inspire our intelligence. And may we, blest with brave warriors and noble children, sing ecstatic songs of thanks and praise in celebration of Soma and Pusha.
0 बार पढ़ा गया

आचार्य धर्मदेव विद्या मार्तण्ड

More about the learned persons is told.

अन्वय:

O learned persons ! may Prana (vital energy) confer happiness upon my intellect. May the group of articles which pervades many places and which is the protector of wealth give us beauty and affluence. May the Divine mother who has no adversaries protect us, so that being good heroes, we may teach great wisdom at the Yajna (in the form of the diffusion of knowledge).

भावार्थभाषाः - O men ! you should act in such a way that all the articles may multiply (splendor) intellect, health and longevity, so that all the human beings may enjoy much happiness.
0 बार पढ़ा गया

माता सविता जोशी

(यह अनुवाद स्वामी दयानन्द सरस्वती जी के आधार पर किया गया है।)
भावार्थभाषाः - हे माणसांनो ! सर्व पदार्थ धन, बुद्धी, आरोग्य व आयुष्य वाढविणारे असतात असे विधान करा. ज्यामुळे सर्व माणसांना अत्यंत सुख प्राप्त होईल. ॥ ६ ॥