वांछित मन्त्र चुनें

स माहि॑न॒ इन्द्रो॒ अर्णो॑ अ॒पां प्रैर॑यदहि॒हाच्छा॑ समु॒द्रम्। अज॑नय॒त्सूर्यं॑ वि॒दद्गा अ॒क्तुनाह्नां॑ व॒युना॑नि साधत्॥

अंग्रेज़ी लिप्यंतरण

sa māhina indro arṇo apām prairayad ahihācchā samudram | ajanayat sūryaṁ vidad gā aktunāhnāṁ vayunāni sādhat ||

मन्त्र उच्चारण
पद पाठ

सः। माहि॑नः। इन्द्रः॑। अर्णः॑। अ॒पाम्। प्र। ऐ॒र॒य॒त्। अ॒हि॒ऽहा। अच्छ॑। स॒मु॒द्रम्। अज॑नयत्। सूर्य॑म्। वि॒दत्। गाः। अ॒क्तुना॑। अह्ना॑म्। व॒युना॑नि। सा॒ध॒त्॥

ऋग्वेद » मण्डल:2» सूक्त:19» मन्त्र:3 | अष्टक:2» अध्याय:6» वर्ग:23» मन्त्र:3 | मण्डल:2» अनुवाक:2» मन्त्र:3


0 बार पढ़ा गया

स्वामी दयानन्द सरस्वती

फिर सूर्य विषय को अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो जैसे (सः) वह (माहिनः) बड़ा (अहिहा) मेघ का हननेवाला (इन्द्रः) बिजली रूप अग्नि (अपाम्) अन्तरिक्ष के बीच (अर्णः) जलको (अच्छ) (प्रैरयत्) यथाक्रम से प्रेरणा देता है (समुद्रम्) समुद्र को और (सूर्यम्) सूर्यमण्डल को (अजनयत्) उत्पन्न करता है (अक्तुना) रात्रि के साथ (अह्नाम्) दिनों के सम्बन्ध करनेवाली (गाः) पृथिवियों को (विदत्) प्राप्त होता और (वयुनानि) उत्तम ज्ञानों को (साधत्) सिद्ध करता वैसे तुम लोग भी आचरण करो ॥३॥
भावार्थभाषाः - जो मनुष्य बिजली के समान वेग और आकर्षणयुक्त शत्रुओं के हनने और विद्यादि शुभगुणों को प्रचार करनेवाले हैं, अन्याय और अन्धकार का विनाश करनेवाले संसार का सुख सिद्ध करते हैं, वे सर्वत्र पूज्य होते हैं ॥३॥
0 बार पढ़ा गया

हरिशरण सिद्धान्तालंकार

माहिनः इन्द्रः

पदार्थान्वयभाषाः - १. (सः) = वह (माहिन:) = पूजा की वृत्तिवाला (इन्द्रः) = जितेन्द्रिय पुरुष (अहिहा) = वासनारूप अहि का हनन करनेवाला होता हुआ (अपाम् अर्णः) = ज्ञान जलों के प्रवाह को (समुद्रम् अच्छा) = [स मुद्] उस आनन्दमय प्रभु की ओर (प्रैरयत्) = प्रेरित करता है, अर्थात् जब हम प्रभुपूजन करते हैं तो वासना विनष्ट होती है और हमारा ज्ञानप्रवाह हमें आनन्दमय प्रभु की ओर ले चलनेवाला होता है। २. यह अहिहा इन्द्र अहि का हनन करने पर (सूर्यम् अजनयत्) = ज्ञानसूर्य को प्रादुर्भूत करता है। बादल के हटने पर जैसे सूर्य चमक उठता है, इसी प्रकार वासना के विनष्ट होने पर ज्ञान के सूर्य का प्रादुर्भाव हो जाता है। यह (अहिहा गा) = ज्ञान की वाणियों को (विदद्) = प्राप्त करता है और (अक्तुना) = ज्ञानरश्मियों द्वारा (अह्नाम्) = दिनों के वयुनानि प्रज्ञानों व कर्मों को (साधत्) = सिद्ध करता है, अर्थात् जहाँ दैनिक कार्यक्रम को ठीक प्रकार निभाता है वहाँ प्रतिदिन स्वाध्याय द्वारा ज्ञान को भी बढ़ाने का प्रयत्न करता है।
भावार्थभाषाः - भावार्थ - वासनारूप आवरण के हटते ही ज्ञान के सूर्य का उदय होता है और हमारे दैनिक प्रज्ञान व कर्म ठीक प्रकार चलते हैं ।
0 बार पढ़ा गया

स्वामी दयानन्द सरस्वती

पुनः सूर्यविषयमाह।

अन्वय:

हे मनुष्या यथा स माहिनाऽहिहेन्द्रोऽपामर्णोऽच्छ प्रैरयत्। समुद्रं सूर्यमजनयदक्तुनाऽह्नां गा विदद्वयुनानि साधत्तथा यूयमप्याचरत ॥३॥

पदार्थान्वयभाषाः - (सः) (माहिनः) (महान्) (इन्द्रः) विद्युत् (अर्णः) जलम् (अपाम्) अन्तरिक्षस्य मध्ये (प्र) (ऐरयत्) (अहिहा) मेघस्य हन्ता (अच्छ) यथाक्रमम्। अत्र निपातस्य चेति दीर्घः (समुद्रम्) सागरम् (अजनयत्) जनयति (सूर्यम्) सवितृमण्डलम् (विदत्) प्राप्नोति (गाः) पृथिवीः (अक्तुना) रात्र्या (अह्नाम्) दिनानाम् (वयुनानि) प्रज्ञानानि (साधत्) साध्नुयात् ॥३॥
भावार्थभाषाः - ये मनुष्या विद्युद्वद्वेगाऽऽकर्षणयुक्ताः शत्रुहन्तारो विद्यादिशुभगुणप्रचारका अन्यायाऽन्धकारनाशका जगतः सुखं साध्नुवन्ति ते सर्वत्र पूज्यन्ते ॥३॥
0 बार पढ़ा गया

डॉ. तुलसी राम

पदार्थान्वयभाषाः - That great Indra, lord omnipotent, activates the waters in the midst of space and he, breaker of darkness into light and life, then creates the oceans. He creates the solar system, reveals the stars, planets and satellites, shows the days by nights and directs the daily round of world’s activities.
0 बार पढ़ा गया

आचार्य धर्मदेव विद्या मार्तण्ड

The functions and qualities of the Sun are elaborated.

अन्वय:

O men ! the great sun activates the energy/power and thus brings water on earth through the firmament by smashing the clouds. It also creates oceans and a solar orbit. It brings days and nights on the earth regularly, and thus acquires new dimensions of knowledge about the sun, You should also emulate and act on it.

भावार्थभाषाः - Those who are engaged in the propagation of the the noble virtues and kill the wicked and jolt the enemies quickly like lightning, and those who remove injustice and darkness, they bring happiness unto the world and are respected everywhere.
0 बार पढ़ा गया

माता सविता जोशी

(यह अनुवाद स्वामी दयानन्द सरस्वती जी के आधार पर किया गया है।)
भावार्थभाषाः - जी माणसे विद्युतप्रमाणे वेग व आकर्षणयुक्त असतात, शत्रूंचे हनन व विद्या इत्यादी शुभ गुणांचा प्रसार करतात, अन्याय अंधकाराचा नाश करतात व संसाराचे सुख सिद्ध करतात, ती सर्वत्र पूज्य ठरतात. ॥ ३ ॥