वांछित मन्त्र चुनें

अध्व॑र्यवो॒ यः स्वश्नं॑ ज॒घान॒ यः शुष्ण॑म॒शुषं॒ यो व्यं॑सम्। यः पिप्रुं॒ नमु॑चिं॒ यो रु॑धि॒क्रां तस्मा॒ इन्द्रा॒यान्ध॑सो जुहोत॥

अंग्रेज़ी लिप्यंतरण

adhvaryavo yaḥ sv aśnaṁ jaghāna yaḥ śuṣṇam aśuṣaṁ yo vyaṁsam | yaḥ pipruṁ namuciṁ yo rudhikrāṁ tasmā indrāyāndhaso juhota ||

मन्त्र उच्चारण
पद पाठ

अध्व॑र्यवः। यः। सु। अश्न॑म्। ज॒घान॑। यः। शुष्ण॑म्। अ॒शुष॑म्। यः। विऽअं॑सम्। यः। पिप्रु॑म्। नमु॑चिम्। यः। रु॒धि॒ऽक्राम्। तस्मै॑। इन्द्रा॑य। अन्ध॑सः। जु॒हो॒त॒॥

ऋग्वेद » मण्डल:2» सूक्त:14» मन्त्र:5 | अष्टक:2» अध्याय:6» वर्ग:13» मन्त्र:5 | मण्डल:2» अनुवाक:2» मन्त्र:5


0 बार पढ़ा गया

स्वामी दयानन्द सरस्वती

फिर उसी विषय को अगले उपदेश में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अध्वर्यवः) अपने को यज्ञ कर्म की इच्छा करने वा सबके प्रियाचरण करनेवालो तुम (यः) जो जन सूर्य जैसे (स्वश्नम्) सुन्दर मेघ को वैसे शत्रु को (जघान) मारता है वा (यः) जो (शुष्णम्) सूखे पदार्थ को (अशुषम्) गीला वा (यः) जो (व्यंसम्) शत्रु को निर्भुज करता वा (यः) जो (नमुचिम्) अधर्मात्मा (पिप्रुम्) प्रजापालक अर्थात् राजा को वा (यः) जो (रुधिक्राम्) राज्य व्यवहारों के रोकनेवालों को निरन्तर गिराता है (तस्मै) उस (इन्द्राय) सूर्य के समान सेनापति के लिये (अन्धसः) अन्न (जुहोत) देओ ॥५॥
भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जो मनुष्य जैसे सूर्य मेघ को धारण कर वर्षाता है, वैसे जो कर को लेकर फिर देता है, दुष्टों को रोकवा के श्रेष्ठों को यथा समय रोकता, वह सेनापति होने योग्य है ॥५॥
0 बार पढ़ा गया

हरिशरण सिद्धान्तालंकार

स्वश्नं जघान

पदार्थान्वयभाषाः - १. हे (अध्वर्यवः) = हिंसारहित यज्ञादि कर्मों में प्रवृत्त होनेवाले मन व इन्द्रियो ! (यः) = जो प्रभु (स्वश्नम्) = स्वादिष्ट पदार्थों के खाने की वृत्ति-खाने के चस्के को जघान नष्ट कर देते हैं । (यः) = जो (शुष्णम्) = हमें सुखा डालनेवाले (अशुषम्) = स्वयं न सूखनेवाले 'काम' को नष्ट कर देते हैं । (यः) = जो (व्यंसम्) = [व्यंस्- to deceive, chear] छलकपट को हमारे से दूर करते हैं । २. (यः पिपुं) = जो प्रभु अपने ही पेट भरने की वृत्ति को [प्रा पूरणे] नष्ट करते हैं। (नमुचिम्) = अन्त तक पीछा न छोड़नेवाली अहंकार की वृत्ति को दूर करते हैं। (यः) = जो (रुधिक्राम्) = [रुध् मर्यादा में रोकना, क्रम्- उल्लंघन करना] मर्यादोल्लंघनवृत्ति को नष्ट करते हैं। (तस्मा इन्द्राय) = उस प्रभु की प्राप्ति के लिए (अन्धसः) = इस सोम की (जुहोत) = अपने में आहुति दो। सोमरक्षण करने पर ही प्रभुप्राप्ति सम्भव है।
भावार्थभाषाः - भावार्थ- सोमरक्षण द्वारा हम प्रभुदर्शन के योग्य बनें। वे प्रभु ही 'स्वश्न, शुष्ण, व्यंस, पिप्रु, नमुचि व रुधिक्रा' आदि असुरों का संहार करते हैं।
0 बार पढ़ा गया

स्वामी दयानन्द सरस्वती

पुनस्तमेव विषयमाह।

अन्वय:

हे अध्वर्ययो यूयं यः सूर्यः स्वश्नमिव शत्रुं जघान यः शुष्णमशुषं यो व्यंसं करोति यः नमुचिं पिप्रुं यो रुधिक्रान्निपातयति तस्मा इन्द्रायांधसो यूयं जुहोत ॥५॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अध्वर्यवः) (यः) (सु) सुष्ठु (अश्नम्) मेघम् (जघान) (यः) (शुष्णम्) शुष्कम् (अशुषम्) आर्द्रम् (यः) (व्यंसम्) विगता अंसा यस्मात्तम् (यः) (पिप्रुम्) पालकम् (नमुचिम्) योऽधर्मं न मुञ्चति (यः) (रुधिक्राम्) यो रुधीनावरकान् क्रामति तम् (तस्मै) (इन्द्राय) सूर्यायेव सेनेशाय (अन्धसः) अन्नस्य (जुहोत) दत्त ॥५॥
भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। यो जनो यथा सूर्यो मेघं धृत्वा वर्षति तथा यो करं गृहीत्वा पुनर्ददाति दुष्टान्निरोध्य श्रेष्ठान्निरोधयति स सेनापतिर्भवितुं योग्यः ॥५॥
0 बार पढ़ा गया

डॉ. तुलसी राम

पदार्थान्वयभाषाः - High priests of yajna, invoke, invite, honour and offer homage with food and love to Indra who breaks through the clouds of ignorance, who prevents the thriving social suckers and converts deserts into fertile fields, who breaks the shoulders of lawless powers, who fights and defeats the self-server and the persistent evil doer, and who brings to book those who cross the bounds of preventive law. Do him honour in the yajna of love and dedication.
0 बार पढ़ा गया

आचार्य धर्मदेव विद्या मार्तण्ड

The theme of State administration moves on.

अन्वय:

o performers of the Yajnas ! you should honor a Commander who is brilliant like sun and thrashes his enemies like the clouds. Such a Commander should be capable to disarm his foes and law-breakers, who are unrighteous and a betters in crime.

भावार्थभाषाः - The sun draws water or moisture from the earth and then again it rains down, thus making the people happy and prosperous. Likewise, a ruler collects taxes from the people and in exchange provides welfare and justice. One who can discharge this onerous duty, he should be made the Commander.
0 बार पढ़ा गया

माता सविता जोशी

(यह अनुवाद स्वामी दयानन्द सरस्वती जी के आधार पर किया गया है।)
भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जसे सूर्य मेघांना धारण करतो व वृष्टी करवितो तसा जो माणूस कर घेऊन पुन्हा देतो, दुष्टांना रोखून श्रेष्ठांना योग्य वेळी संरक्षित करतो तो सेनापती होण्यायोग्य आहे. ॥ ५ ॥