वांछित मन्त्र चुनें

धि॒ष्वा शवः॑ शूर॒ येन॑ वृ॒त्रम॒वाभि॑न॒द्दानु॑मौर्णवा॒भम्। अपा॑वृणो॒र्ज्योति॒रार्या॑य॒ नि स॑व्य॒तः सा॑दि॒ दस्यु॑रिन्द्र॥

अंग्रेज़ी लिप्यंतरण

dhiṣvā śavaḥ śūra yena vṛtram avābhinad dānum aurṇavābham | apāvṛṇor jyotir āryāya ni savyataḥ sādi dasyur indra ||

मन्त्र उच्चारण
पद पाठ

धि॒ष्व। शवः॑। शू॒र॒। येन॑। वृ॒त्रम्। अ॒व॒ऽअभि॑नत्। दानु॑म्। औ॒र्ण॒ऽवा॒भम्। अप॑। अ॒वृ॒णोः॒। ज्योतिः॑। आर्या॑य। नि। स॒व्य॒तः। सा॒दि॒। दस्युः॑। इ॒न्द्र॒॥

ऋग्वेद » मण्डल:2» सूक्त:11» मन्त्र:18 | अष्टक:2» अध्याय:6» वर्ग:6» मन्त्र:3 | मण्डल:2» अनुवाक:1» मन्त्र:18


0 बार पढ़ा गया

स्वामी दयानन्द सरस्वती

अब सेनापति के गुणों अगले मन्त्र में कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (शूर) दुःखविनाशक (इन्द्र) सूर्य के समान वर्त्तमान सेनापति ! आप (येन) जिससे (शवः) बल को (धिष्व) धारण करो उससे जैसे सूर्य (दानुम्) जल देनेवाले (वृत्रम्) मेघ को (और्णवाभम्) उर्णा जिसकी नाभि में होती उसके पुत्र के समान अर्थात् जैसे वह किसी की देह का विदारण करे वैसे (अभिनत्) छिन्न-भिन्न करता है और (सव्यतः) दाहिनी ओर से (ज्योतिः) प्रकाश कर अन्धकार को (नि,अप,अवृणोः) निरन्तर दूर करता है वैसे (आर्य्याय) उत्तम के लिये साधारण होओ जो (दस्युः) दूसरे के पदार्थों को हरनेवाला है उसका विनाश करो, ऐसे युद्ध के बीच विजय (सादि) साधना चाहिये ॥१८॥
भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। राजपुरुषों को चाहिये कि जैसे सूर्य अन्धकार को वैसे अन्याय को निवृत्त कर सज्जनों के हृदयों में सुख की प्राप्ति करा निरन्तर बल बढ़ावें ॥१८॥
0 बार पढ़ा गया

हरिशरण सिद्धान्तालंकार

'दानु-और्णवाभ-दस्यु' रूप वृत्र का वशीकरण

पदार्थान्वयभाषाः - १. हे (शूर) = शत्रुओं को शीर्ण करनेवाले प्रभो! आप गतमन्त्र के अनुसार सोमरक्षण के द्वारा (शवः आ धिष्व) = उस बल को धारण कराइए (येन) = जिस बल से (दानुम्) = [दाप् लवने] शक्तियों का खण्डन करनेवाले (और्णवाभम्) = ऊर्णनाभि के समान जाल को ताननेवाले-उस जाल में हमें फँसानेवाले (वृत्रम्) = ज्ञान के आवरणभूत 'काम' को (अवाभिनद्) = विदीर्ण करके दूर करते हैं । २. इस काम के विनाश द्वारा ही आप (आर्याय) = [ऋ गतौ] नियमित गतिवाले पुरुष के लिए (ज्योतिः) = ज्ञान के प्रकाश को (अपावृणः) = आवरणरहित करते हैं। आवरणभूत 'काम' नष्ट हुआ तो ज्ञान दीप्त हो ही उठता है। इस ज्ञान के दीप्त हो उठने पर हे (इन्द्र) = परमैश्वर्यशालिन् प्रभो ! (दस्युः) = यह शक्तियों के उपक्षय को करनेवाला 'काम' (सव्यतः निसादि) = बाईं ओर नीचे बिठाया जाता है, अर्थात् पूर्णतया वशीभूत कर लिया जाता है।
भावार्थभाषाः - भावार्थ - प्रभु हमें वह बल दें जिससे कि हम इस 'दानु-और्णवाभ- दस्यु' रूप वृत्र को पूर्णतया अभिभूत कर पाएँ ।
0 बार पढ़ा गया

स्वामी दयानन्द सरस्वती

अथ सेनापतिगुणानाह।

अन्वय:

हे शूरेन्द्र त्वं येन शवो धिष्व तेन यथा सूर्यो दानुं वृत्रमौर्णवाभमिवावाऽभिनत्सव्यतो ज्योतिः कृत्वा तमो न्यपावृणोस्तथाऽऽर्याय साधुर्भव। यो दस्युरस्ति तं नाशयैवं युद्धे विजयः सादि ॥१८॥

पदार्थान्वयभाषाः - (धिष्व) धर। अत्र द्व्यचोऽतस्तिङ इति दीर्घः। (शवः) बलम् (शूर) दुःखविनाशक (येन) (वृत्रम्) मेघम् (अवाभिनत्) विदृणाति (दानुम्) जलस्य दातारम् (और्णवाभम्) ऊर्णा नाभ्यां यस्य तदपत्यमिव (अपावृणोः) दूरीकरोति (ज्योतिः) प्रकाशम् (आर्य्याय) उत्तमाय जनाय (नि) नितराम् (सव्यतः) दक्षिणतः (सादि) साध्यताम् (दस्युः) परपदार्थापहारकः (इन्द्र) सूर्यवद्वर्त्तमानसेनेश ॥१८॥
भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। राजपुरुषैः सूर्यवदन्यायं निवर्त्य सज्जनहृदयेषु सुखं प्रापय्य सततं बलं वर्द्धनीयम् ॥१८॥
0 बार पढ़ा गया

डॉ. तुलसी राम

पदार्थान्वयभाषाः - Indra, lord of knowledge and power, hold on that strength by which you break the dark cloud pregnant with waters covered as under the web of a spider. Reveal and release the light and power of the sun for the noble seekers of wisdom and virtuous life so that the wicked exploiter and demon of darkness is kept and crushed by the left wing of your law.
0 बार पढ़ा गया

आचार्य धर्मदेव विद्या मार्तण्ड

Here the attributes of a Commander are stated.

अन्वय:

O Commander of the army ! like sun you are dispeller of distresses and give strength. The sun smashes the group of clouds with its rays; likewise you also smash the bodies of your foes. Your this action dispels the black force of your enemy and on contrary delights the noble persons. We should thus work for achieving victory over the wicked enemies.

भावार्थभाषाः - Here is a simile. As the sun dispels the darkness, likewise the employees of the State should not allow the growth of injustice and thus make the noble men happy.
0 बार पढ़ा गया

माता सविता जोशी

(यह अनुवाद स्वामी दयानन्द सरस्वती जी के आधार पर किया गया है।)
भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जसा सूर्य अंधकार नष्ट करतो तसा राजपुरुषांनी अन्याय नाहीसा करून सज्जनांच्या हृदयात सुख उत्पन्न करून निरंतर बल वाढवावे. ॥ १८ ॥