वांछित मन्त्र चुनें

यत्पुरु॑षेण ह॒विषा॑ दे॒वा य॒ज्ञमत॑न्वत । व॒स॒न्तो अ॑स्यासी॒दाज्यं॑ ग्री॒ष्म इ॒ध्मः श॒रद्ध॒विः ॥

अंग्रेज़ी लिप्यंतरण

yat puruṣeṇa haviṣā devā yajñam atanvata | vasanto asyāsīd ājyaṁ grīṣma idhmaḥ śarad dhaviḥ ||

पद पाठ

यत् । पुरु॑षेण । ह॒विषा॑ । दे॒वाः । य॒ज्ञम् । अत॑न्वत । व॒स॒न्तः । अ॒स्य॒ । आ॒सी॒त् । आज्य॑म् । ग्री॒ष्मः । इ॒द्मः । श॒रत् । ह॒विः ॥ १०.९०.६

ऋग्वेद » मण्डल:10» सूक्त:90» मन्त्र:6 | अष्टक:8» अध्याय:4» वर्ग:18» मन्त्र:1 | मण्डल:10» अनुवाक:7» मन्त्र:6


0 बार पढ़ा गया

ब्रह्ममुनि

पदार्थान्वयभाषाः - (यत्) जब (देवाः) सृष्टि के आरम्भ में वेदप्रकाशक परमर्षि अग्न्यादि महानुभाव (पुरुषेण हविषा) अपने आत्मा में धारण करने योग्य परमात्मा द्वारा (यज्ञम्-अतन्वत) मानस यज्ञ को सेवन करते हैं (अस्य) तो इस यज्ञ का (वसन्तः-आज्यम्) वसन्त ऋतु घृत (आसीत्) होता है, वसन्त में ओषधियाँ उत्पन्न होती हैं, अतः अध्यात्मयज्ञ को प्रबोधित करने के लिये वह घृतसमान है (ग्रीष्मः-इध्मः) ग्रीष्म ऋतु इन्धन होता है, क्योंकि ग्रीष्म में वनस्पतियाँ बढ़ती हैं, अतः वह इन्धन के समान है (शरत्-हविः) शरद् ऋतु हव्य द्रव्य होता है, शरद्  ऋतु में वनस्पतियाँ समृद्ध पुष्ट होती हैं, इसलिए अध्यात्मयज्ञ की समृद्धि का कारण शरद् ऋतु है ॥६॥
भावार्थभाषाः - आदि सृष्टि में वेदप्रकाशक ऋषि अध्यात्मयज्ञ का अनुष्ठान करते हैं। अपने आत्मा में धारण करने योग्य परमात्मा के द्वारा उसका रचा वसन्तऋतु घृतसमान होकर अध्यात्मयज्ञ को प्रबोधित करता है, भिन्न-भिन्न ओषधियों के उत्पन्न होने से परमात्मा है, इस भाव जागृत करता है, पुनः ग्रीष्म ऋतु इसकी समिधा इन्धन बन जाता है, क्योंकि ग्रीष्म ऋतु में ओषधियाँ बढ़ती हैं, तो परमात्मा की आस्तिकता में दृढ़ता आ जाती है, पुनः शरद् ऋतु उसका हव्यपदार्थ हो जाता है, क्योंकि शरद् ऋतु में ओषधियाँ पुष्ट होती हैं, अतः परमात्मा का साक्षात् होने का निमित्त बन जाता है ॥६॥
0 बार पढ़ा गया

हरिशरण सिद्धान्तालंकार

प्रभु-भक्त व ऋतुओं का पाठ

पदार्थान्वयभाषाः - [१] (यत्) = जब (हविषा) = [ हु दाने] हविरूप-त्याग के पुञ्ज (पुरुषेण) = ब्रह्माण्डरूप पुरी में निवास करनेवाले प्रभु से (देवा:) = देववृत्ति के व्यक्ति (यज्ञम्) = संगतिकरण व सम्बन्ध को (अतन्वत) = विस्तृत करते हैं, तो (अस्य) = इस प्रभु से मेलवाले व्यक्ति के लिये (वसन्तः आज्यम्) = वसन्त ऋतु आज्य (आसीत्) = हो जाती है, (ग्रीष्मः) = ग्रीष्म ऋतु (इध्मः) = इध्म होती है और (शरत् हविः) = शरद् ऋतु हवि हो जाती है। [२] वसन्त ऋतु इस व्यक्ति के लिये प्रभु की महिमा को व्यक्त करनेवाली बन जाती है [आज्य-अञ्ज्= व्यक्त करना] । चारों ओर वनस्पतियों के नवपल्लव पुष्प व फल इसके लिए प्रभु- दर्शन के द्वार बन जाते हैं। [३] ग्रीष्म ऋतु इसके लिए इध्म व दीप्ति का प्रतीक हो जाती है। जैसे ग्रीष्म में सूर्य प्रचण्डरूप में चमक रहा होता है, उसी प्रकार यह उपासक प्रभु की अत्यन्त ज्योतिर्मय ज्ञानदीप्ति की कल्पना करता है । [४] इस प्रभु-भक्त के लिए सब पत्तों व पुष्पों को शीर्ण करती हुई शरद् भी हवि का संकेत बन जाती है। शरद् से यह हविरूप बनना सीखता है । भावार्थ- प्रभु-भक्त के लिए वसन्त प्रभु महिमा को दर्शाती है, ग्रीष्म प्रभु की ज्ञानदीप्ति का संकेत करती है और शरत् इसे त्याग का पाठ पढ़ाती है ।
0 बार पढ़ा गया

ब्रह्ममुनि

पदार्थान्वयभाषाः - (यत्) यदा (देवाः) सृष्टेरारम्भे वेदप्रकाशकाः परमर्षयोऽग्निप्रभृतयः (पुरुषेण हविषा यज्ञम्-अतन्वत) निजात्मनि धारयितुं योग्येन परमात्मना मानसं यज्ञमन्वतिष्ठन् (अस्य) एतस्य यज्ञस्य (वसन्तः-आज्यम्-आसीत्) वसन्तर्तुर्धृतमासीत्-वसन्ते खल्वोषधय उत्पद्यन्तेऽतोऽध्यात्मयज्ञं प्रबोधयन्ति (ग्रीष्मः-इध्मः) ग्रीष्मर्तुरिन्धनमासीत्-यतो ग्रीष्मे वनस्पतयो वर्धन्ते (शरत्-हविः) शरदृतुर्हव्यद्रव्यमासीत्-शरदि वनस्पतयः समृध्यन्ते तस्मादध्यात्म-यज्ञस्य समृद्धिकारणं भवति शरत् ॥६॥
0 बार पढ़ा गया

डॉ. तुलसी राम

पदार्थान्वयभाषाः - When the sages visualise the universal yajna of creation and enact it in communion with the Purusha in meditation, then the spring season is the ghrta, summer is the fuel, and winter is the havi. (This meditative enactment is in terms of nature. In fact, the creation of the universe is an evolutionary process beginning with Prakrti evolving into material, biological and psychic forms as follows in this very hymn.)