वांछित मन्त्र चुनें

सोम॑: प्रथ॒मो वि॑विदे गन्ध॒र्वो वि॑विद॒ उत्त॑रः । तृ॒तीयो॑ अ॒ग्निष्टे॒ पति॑स्तु॒रीय॑स्ते मनुष्य॒जाः ॥

अंग्रेज़ी लिप्यंतरण

somaḥ prathamo vivide gandharvo vivida uttaraḥ | tṛtīyo agniṣ ṭe patis turīyas te manuṣyajāḥ ||

पद पाठ

सोमः॑ । प्र॒थ॒मः । वि॒वि॒दे॒ । ग॒न्ध॒र्वः । वि॒वि॒दे॒ । उत्ऽत॑रः । तृ॒तीयः॑ । अ॒ग्निः । ते॒ । पतिः॑ । तु॒रीयः॑ । ते॒ । म॒नु॒ष्य॒ऽजाः ॥ १०.८५.४०

ऋग्वेद » मण्डल:10» सूक्त:85» मन्त्र:40 | अष्टक:8» अध्याय:3» वर्ग:27» मन्त्र:5 | मण्डल:10» अनुवाक:7» मन्त्र:40


0 बार पढ़ा गया

ब्रह्ममुनि

पदार्थान्वयभाषाः - (ते) हे कन्या ! तेरा (प्रथमः) प्रथम पालक (सोमः-विविदे) सोमधर्मयुक्त रजोधर्म तुझे प्राप्त होता है (उत्तरः) इसके उत्तर पालक (गन्धर्वः) रश्मि धर्मवाला सूर्य प्राप्त करता है (तृतीयः) तीसरा पालक (अग्निः) यज्ञाग्नि प्राप्त करता है (तुरीयः) चतुर्थ पालक (ते मनुष्यजाः) तेरा मनुष्यजाति में उत्पन्न पति है ॥४०॥
भावार्थभाषाः - कन्या की प्रथम स्थिति रजोधर्म की ओर चलती है, फिर उत्तेजना धाराएँ उत्पन्न होती हैं, फिर विवाहसंस्कार में आग्नेय धर्म वाली उत्साहप्रवृत्तियाँ जागती हैं, पश्चात् मनुष्यसम्पर्क प्राप्त हो जाता है, जो अन्तिम कृतकार्य की स्थिति है ॥४०॥
0 बार पढ़ा गया

हरिशरण सिद्धान्तालंकार

' सोम- गन्धर्व-अग्नि-मनुष्यजा'

पदार्थान्वयभाषाः - [१] सब से (प्रथमः) = पहले (सोमः) = सोम विविदे इस कन्या को प्राप्त करता है । अर्थात् कन्या के माता-पिता सब से पहली बात तो यह देखते हैं कि पति 'सोम' है या नहीं। पति का स्वभाव सौम्य है या नहीं। [२] फिर इस कन्या को (गन्धर्वः) = ' गां वेदवाचं धारयति' ज्ञान की वाणियों को धारण करनेवाला पति प्राप्त करता है। यह (उत्तर:) = अधिक उत्कृष्ट होता है । 'सौम्यता' यदि पति का पहला गुण है तो 'ज्ञान की वाणियों को धारण करना' उसका दूसरा गुण है। [३] (तृतीयः) = तीसरे स्थान पर (अग्निः) = प्रगतिशील मनोवृत्तिवाला (ते पतिः) = तेरा पति है । अर्थात् तेरा पति वह है जो आगे बढ़ने की वृत्तिवाला है। जिसमें कोई महत्त्वाकांक्षा नहीं उसने क्या उन्नति करनी ? [४] (तुरीयः) = चौथा (ते पतिः) = तेरा पति वह है जो कि (मनुष्यजाः) = मनुष्य की सन्तान है, अर्थात् जिसमें मानवता है । जिसका स्वभाव दयालुतावाला है, क्रूरतावाला नहीं ।
भावार्थभाषाः - भावार्थ- पति में निम्न विशेषताएँ आवश्यक हैं— [क] सौम्यता, [ख] ज्ञान, [ग] प्रगतिशीलता, [घ] मानवता ।
0 बार पढ़ा गया

ब्रह्ममुनि

पदार्थान्वयभाषाः - (ते) हे कन्ये ! तव (प्रथमः सोमः-विविदे) चन्द्रः सोमधर्मः-रजोधर्मस्त्वां प्राप्नोति (उत्तरः-गन्धर्वः) तदुत्तरः-सूर्योरश्मिधर्मस्त्वां प्राप्नोति (तृतीयः-अग्निः) तृतीयोऽग्निर्यज्ञाग्निर्वैवाहिको यज्ञाग्निस्त्वां प्राप्नोति (तुरीयः-ते मनुष्यजाः) चतुर्थस्ते पतिः-पालको भवति मनुष्यजातः ॥४०॥
0 बार पढ़ा गया

डॉ. तुलसी राम

पदार्थान्वयभाषाः - O Surya, bright girl, your first protective and promotive guardian is Soma, nature’s energy which leads you to puberty. The next is Gandharva which energises you with fertility. The third is Agni which inspires you with love and passion. And your fourth guardian is your husband, son of man, for the extension of humanity.