वांछित मन्त्र चुनें

माकि॑र्न ए॒ना स॒ख्या वि यौ॑षु॒स्तव॑ चेन्द्र विम॒दस्य॑ च॒ ऋषे॑: । वि॒द्मा हि ते॒ प्रम॑तिं देव जामि॒वद॒स्मे ते॑ सन्तु स॒ख्या शि॒वानि॑ ॥

अंग्रेज़ी लिप्यंतरण

mākir na enā sakhyā vi yauṣus tava cendra vimadasya ca ṛṣeḥ | vidmā hi te pramatiṁ deva jāmivad asme te santu sakhyā śivāni ||

मन्त्र उच्चारण
पद पाठ

माकिः॑ । नः॒ । ए॒ना । स॒ख्या । वि । यौ॒षुः॒ । तव॑ । च॒ । इ॒न्द्र॒ । वि॒ऽम॒दस्य॑ । च॒ । ऋषेः॑ । वि॒द्म । हि । ते॒ । प्रऽम॑तिम् । दे॒व॒ । जा॒मि॒ऽवत् । अ॒स्मे इति॑ । ते॒ । स॒न्तु॒ । स॒ख्या । शि॒वानि॑ ॥ १०.२३.७

ऋग्वेद » मण्डल:10» सूक्त:23» मन्त्र:7 | अष्टक:7» अध्याय:7» वर्ग:9» मन्त्र:7 | मण्डल:10» अनुवाक:2» मन्त्र:7


0 बार पढ़ा गया

ब्रह्ममुनि

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्द्र) हे राजन् ! (तव) तेरे (च) और (विमदस्य-ऋषेः) राष्ट्र में विशेष हर्षित करनेवाले तुझे प्राप्त प्रजागण के (एना सख्या) ये सखिभाव दोनों के हितकर (माकिः-न वियौषुः) कदापि न वियुक्त हों, न शिथिल हों, (देव) हे सुखदाता राजन् ! (ते प्रमतिं विद्म हि) तेरी प्रकृष्ट-ऊँची प्रजापालनपरायणा मति को हम प्रजाजन जानते हैं (अस्मे) हमारे लिये (ते) और तेरे लिये (सख्या शिवानि) समान राष्ट्रशासक शास्यसम्बन्धी कर्म कल्याणकर (जामिवत् सन्तु) वंशज शाश्वतिक स्थिर होवें ॥७॥
भावार्थभाषाः - शासक और शास्य प्रजा वर्ग के पारस्परिक सखिभाव सदा बने रहने चाहिए और वंशज सम्बन्ध के समान कल्याणकारी होवें ॥७॥
0 बार पढ़ा गया

हरिशरण सिद्धान्तालंकार

[ इन्द्र व विमद की] अटूट मित्रता

पदार्थान्वयभाषाः - [१] हे (इन्द्र) = परमैश्वर्यशालिन् प्रभो ! (तव) = आपकी (च) = और (ऋषेः विमदस्य) = तत्त्वज्ञानी विमद की (एना) = ये (सख्या) = मित्रताएँ (नः) = हमारे लिये (माकिः वियौषुः) = मत नष्ट हों। ये मित्रताएँ हमारे लिये कल्याणकर हों। हम प्रभु का स्तवन करनेवाले हों और निरभिमान तत्त्वज्ञानियों के सम्पर्क में रहनेवाले हों। [२] हे (देव) = प्रकाशमान प्रभो ! हम (हि) = निश्चय से (ते) = आपकी (प्रमतिम्) = प्रकृष्ट कल्याणी मति को (विद्मा) = जानें । (जामिवत्) = जैसे एक बहिन भाई की प्रमति को प्राप्त करती है अथवा जैसे एक बन्धु अपने बड़े बन्धु की सुमति को प्राप्त करता है। [३] (अस्मे) = हमारे लिये (ते) = आपकी (सख्या) = मित्रताएँ (शिवानि) = कल्याणकर (सन्तु) = हों। आपकी मित्रता में हमारे अकल्याण का सम्भव ही कहाँ ? वस्तुतः प्रभु की मित्रता अभिमानशून्य पुरुषों के साथ ही होती है। ये निरभिमानी सदा प्रभु के चरणों में अपने कर्मों का प्रणिधान करते हैं। यह प्रणिधान उन्हें अहंकार से दूर करता है । निरहंकारता उन्हें प्रभु जैसा बना देती है।
भावार्थभाषाः - भावार्थ- हम विमद बनें, कर्मों द्वारा प्रभु का अर्चन करें। हमारी मित्रताएँ अनश्वर हों । सूक्त का प्रारम्भ इन शब्दों से हुआ है कि हम क्रियाकुशल प्रभु का पूजन करते हैं । [१] हम इन्द्रियों को जीतकर प्रभु-प्रवण बनायें, [२] प्रभु-भक्त हितरमणीय क्रियाओं वाला होता है, [३] यह अपने शरीर में सोम को सुरक्षित करके इसे निर्मल बनाता है, [४] हम वाग्वीर न बनकर सदा कर्मवीर बनें, [५] प्रभु गोपाल हों तो हम उनकी गौवें, [६] प्रभु के साथ हमारी मित्रता कभी नष्ट न हो, [७] इस मित्र का मौलिक प्रेरण यही है कि सोम का पान करो।
0 बार पढ़ा गया

ब्रह्ममुनि

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्द्र) हे राजन् ! (तव विमदस्य-ऋषेः-च) तव तथा त्वदीयराष्ट्रे विशिष्टहर्षयितुस्त्वां प्राप्तस्य प्रजागणस्य (एना सख्या) एतानि सखित्वानि खलूभयहितकराणि (माकिः-न वियौषुः) न कदाचिद् वियुज्येरन्-न शिथिलानि भवेयुः (देव) हे सुखदातः ! राजन् ! (ते प्रमतिं विद्म हि) तव प्रकृष्टां राज्यशासनमतिं प्रजापालनपरायणां मतिं वयं प्रजाजना जानीमः (अस्मे) अस्मभ्यम् (ते) तुभ्यं च (सख्या शिवानि) समानराज्यशासकशास्यसम्बन्धिकर्माणि कल्याणकराणि (जामिवत् सन्तु) वंश्यानि शाश्वतिकानि स्थिराणि भवन्तु ॥७॥
0 बार पढ़ा गया

डॉ. तुलसी राम

पदार्थान्वयभाषाः - Indra, mighty ruler of life and the world, let not this bond of friendship between you and the sage free from the shackles of pride and passion ever sever. O generous lord of light and life, we know your good will and kindness toward us and we enjoy it too. May this bond of friendship and the gifts of the bond be good and blissful for us like the filial bond of parent and child.