वांछित मन्त्र चुनें

यु॒जा॒नो अश्वा॒ वात॑स्य॒ धुनी॑ दे॒वो दे॒वस्य॑ वज्रिवः । स्यन्ता॑ प॒था वि॒रुक्म॑ता सृजा॒नः स्तो॒ष्यध्व॑नः ॥

अंग्रेज़ी लिप्यंतरण

yujāno aśvā vātasya dhunī devo devasya vajrivaḥ | syantā pathā virukmatā sṛjānaḥ stoṣy adhvanaḥ ||

मन्त्र उच्चारण
पद पाठ

यु॒जा॒नः । अश्वा॑ । वात॑स्य । धुनी॒ इति॑ । दे॒वः । दे॒वस्य॑ । व॒ज्रि॒ऽवः॒ । स्यन्ता॑ । प॒था । वि॒रुक्म॑ता । सृ॒जा॒नः । स्तो॒षि॒ । अध्व॑नः ॥ १०.२२.४

ऋग्वेद » मण्डल:10» सूक्त:22» मन्त्र:4 | अष्टक:7» अध्याय:7» वर्ग:6» मन्त्र:4 | मण्डल:10» अनुवाक:2» मन्त्र:4


0 बार पढ़ा गया

ब्रह्ममुनि

पदार्थान्वयभाषाः - (वज्रिवः) हे ओजस्वी परमात्मन् ! (देवः) तू जीवनदाता होता हुआ (देवस्य वातस्य) जीवनदाता प्राण का (धुनी-अश्वा युजानः) चेष्टा करते हुए दो घोड़ों की भाँति प्राण-अपान-श्वास प्रश्वासों को युक्त करता हुआ (विरुक्मता पथा) विरोचमान दिव्य मार्ग से-देवयान मार्ग से (अध्वनः स्यन्ता) यात्रा के मार्गों का अन्त करते हुए (सृजानः-स्तोषि) सम्पन्न करता हुआ स्तुत किया जाता है ॥४॥
भावार्थभाषाः - उपासक जन को जीवन देनेवाले प्राण तथा जीवन शक्तिरूप प्राण के श्वास-प्रश्वासों को घोड़ों की भाँति युक्त करता हुआ देवयान मार्ग से जीवनयात्रा के मार्गों को पार करता है, अतः वह परमात्मा स्तुत्य है ॥४॥
0 बार पढ़ा गया

हरिशरण सिद्धान्तालंकार

प्रभु का प्रिय पुत्र कौन ?

पदार्थान्वयभाषाः - [१] (वातस्य धुनी) = वायु को भी प्रेरित करनेवाले अर्थात् वायु से भी तीव्र गति वाले (अश्वा) = ज्ञानेन्द्रिय व कर्मेन्द्रियरूप अश्वों को (युजानः) = शरीर रूप रथ में जोड़नेवाला यह होता है। इसका जीवन सतत क्रियामय होता है। इस क्रियामय जीवन के कारण ही (देवः) = यह देव बनता है । इसका जीवन दिव्यगुणों वाला व प्रकाशमय होता है। [२] इस (देवस्य) = प्रकाशमय जीवन वाले (वज्रिव:) = क्रियाशीलता रूप वज्र को हाथों में धारण करनेवाले पुरुष के इन्द्रियाश्व (विरुक्मता) = विरोचमान, अर्थात् अमलिन पापशून्य पवित्र (पथा) = मार्ग से (स्यन्ता) = [स्यन्तौ गच्छन्तौ] चलनेवाले होते हैं। इसकी ज्ञानेन्द्रियाँ ज्ञान प्राप्ति में लगी रहती हैं और कर्मेन्द्रियों से यह यज्ञादि उत्तम कर्मों में लगा रहता है। इस प्रकार इसकी इन्द्रियों का मार्ग सदा देदीप्यमान व प्रशस्त होता है । [३] यह (अध्वनः सृजानः) = मार्ग से धनों का सर्जन करता है। उत्तम मार्ग से धनों को कमाता है 'अग्ने नय सुपथा राये'। यह इस बात को समझता है कि धन के बिना यह निधन के ही मार्ग पर जाएगा। धन ही उसे धन्य बनानेवाला है, बशर्ते कि वह धन का दास न बन जाए और धन का स्वामी ही बना रहे 'वयं स्याम पतयो रयीणाम्' । [४] धन का दास न बनने के लिये ही (स्तोषि) = तू प्रभु का स्तवन करता है। यह प्रभु स्तवन तुझे शक्ति देता है और तेरे समाने ये संसार के प्रलोभन अत्यन्त तुच्छ हो जाते हैं। वस्तुतः तभी तू प्रभु का प्रिय पुत्र बन पाता है । से
भावार्थभाषाः - भावार्थ - हमारे इन्द्रियाश्व क्रियामय हों, विरोचमान मार्ग से ये चलनेवाले हों, धर्म धनार्जन करते हुए हमें प्रभु-स्तवन सदा मार्गभ्रष्ट होने से बचाये ।
0 बार पढ़ा गया

ब्रह्ममुनि

पदार्थान्वयभाषाः - (वज्रिवः) हे ओजस्विन् ! परमात्मन् ! (देवः) जीवनदाता सन् “देवो दानाद्वा” [निरु० ७।१५] (देवस्य वातस्य) जीवनदातुः प्राणस्य “यो वै प्राणः स वातः” [श० ५।२।४।९] (धुनी-अश्वा युजानः) चेष्टमानौ-अश्वाविव प्राणापानौ-श्वासप्रश्वासौ योजयन् (विरुक्मता पथा) विरोचमानेन दिव्येन पथा-देवयानेन मार्गेण (अध्वनः-स्यन्ता) यात्राया मार्गान् समापयन्तो (सृजानः स्तोषि) सम्पादयन् स्तूयसे ॥४॥
0 बार पढ़ा गया

डॉ. तुलसी राम

पदार्थान्वयभाषाः - O wielder of the thunderbolt and adamantine will, harnessing commander of cosmic energy mightier than the roaring winds, generous self-refulgent lord of divinities, guide of the travellers of the paths of light and creator of new paths of advancement open for humanity, you are adored as the master, protector and promoter of life and its possibilities.