वांछित मन्त्र चुनें

त्वं विश्व॑स्य॒ जग॑त॒श्चक्षु॑रिन्द्रासि॒ चक्षु॑षः । वृषा॒ यदा॒जिं वृष॑णा॒ सिषा॑ससि चो॒दय॒न्वध्रि॑णा यु॒जा ॥

अंग्रेज़ी लिप्यंतरण

tvaṁ viśvasya jagataś cakṣur indrāsi cakṣuṣaḥ | vṛṣā yad ājiṁ vṛṣaṇā siṣāsasi codayan vadhriṇā yujā ||

पद पाठ

त्वम् । विश्व॑स्य । जग॑तः । चक्षुः॑ । इ॒न्द्र॒ । अ॒सि॒ । चक्षु॑षः । वृषा॑ । यत् । आ॒जिम् । वृष॑णा । सिसा॑ससि । चो॒दय॑न् । वध्रि॑णा । यु॒जा ॥ १०.१०२.१२

ऋग्वेद » मण्डल:10» सूक्त:102» मन्त्र:12 | अष्टक:8» अध्याय:5» वर्ग:21» मन्त्र:6 | मण्डल:10» अनुवाक:9» मन्त्र:12


0 बार पढ़ा गया

ब्रह्ममुनि

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्द्र त्वम्) हे विद्युदग्ने ! तू (विश्वस्य) सारे (जगतः) जगत् के (चक्षुषः) चक्षु का (चक्षुः) ज्ञाननेत्र है (यत्) जिससे कि (वृषा) अभीष्ट का वर्षक (वध्रिणा) बिजली की डोरी के बन्धन से युक्त हुआ (वृषणा युजा) शक्तिवर्षक युक्त होनेवाले जुड़नेवाली तरङ्गों को (चोदयन्) प्रेरित करता हुआ (आजिम्) संग्राम को (सिषाससि) समाप्त करने जैसा आचरण करता हुआ-विजय करता है ॥१२॥
भावार्थभाषाः - विद्युद्रूप अग्नि समस्त जगत् के नेत्र का-नेत्रज्ञान का दर्शक ज्ञान-विज्ञान को सुझानेवाला और अभीष्ट का वर्षक है, जब यह डोरी के बन्धन में आ जाता है, तो इसकी दो धाराएँ जुड़कर शस्त्रवर्षक हो जाती हैं, युद्ध जीत लिया जाता है ॥१२॥
0 बार पढ़ा गया

हरिशरण सिद्धान्तालंकार

चक्षुषः चक्षुः

पदार्थान्वयभाषाः - [१] गत मन्त्र के अनुसार आत्मदर्शन करनेवाली बुद्धि आत्मदर्शन करती हुई कहती है कि हे (इन्द्र) = परमैश्वर्यशालिन् प्रभो ! (त्वम्) = आप (विश्वस्य जगतः) = सम्पूर्ण जगत् की (चक्षुषः) = आँख की (चक्षुः असि) = आँख हो । वे 'सूर्यः चक्षुर्भूत्वा०' सूर्य ही चक्षु का रूप धारण करके सब प्राणियों की आँखों में रह रहा है, सो सूर्य सम्पूर्ण जगत् की चक्षु है । इस चक्षु का भी चक्षु वे प्रभु हैं । सूर्य को भी दीप्ति देनेवाले प्रभु ही तो हैं । [२] यह बुद्धि प्रभु को जगत् की चक्षु के भी चक्षु के रूप में देखती है तो अपने पति आत्मा को कहती है कि वृषा शक्तिशाली होता हुआ तू (यत्) = जब (वधिणा) = [वध्री - वरत्रा - रज्जु] व्रतबन्धन में बद्ध (युजा) = इस अपने साथी मन के द्वारा (वृषणा) = शक्तिशाली ज्ञानेन्द्रिय व कर्मेन्द्रियरूप अश्वों को (चोदयन्) = प्रेरित करता है, तो (आजिं सिषाससि) = इस संसार संग्राम को प्राप्त करने की कामनावाला होता है [सन् = to oblain] इस संसार-संग्राम में मन को वश में करके जब हम मनरूप लगाम से इन इन्द्रियाश्वों को चलाते हैं तो अवश्य विजयी होते हैं।
भावार्थभाषाः - भावार्थ- बुद्धि से हम प्रभु को सब संसार को दीप्ति देनेवाले के रूप में देखते हैं, और आत्मा को मन के द्वारा इन्द्रियाश्वों को प्रेरित कर युद्ध विजेता के रूप में । सम्पूर्ण सूक्त आत्मदर्शन के भाव को प्रकट कर रहा है। आत्मदर्शन करनेवाला इस संसार- संग्राम में विजेता बनता है । यह विजेता 'अद्वितीय विजेता' है, अनुपम योद्धा है [matchless wnslior] यह युद्ध विजयी बनकर पिता प्रभु का दर्शन करता है, प्रभु का हो जाता है । सो यह 'ऐन्द्रः' [इन्द्रस्यायम्] कहलाने लगता है । 'अप्रतिरथ ऐन्द्र' ही अगले सूक्त का ऋषि है-
0 बार पढ़ा गया

ब्रह्ममुनि

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्द्र त्वम्) हे विद्युदग्ने ! त्वं (विश्वस्य जगतः-चक्षुषः-चक्षुः) सर्वजगतो यच्चक्षुर्ज्ञाननेत्रं तस्यापि चक्षुरसि (यत्) यतः (वृषा वध्रिणा वृषणा युजा) अभीष्टवर्षकः-विद्युद्रज्जुबन्धनेन युक्तः-द्वौ शक्तिवर्षकौ युज्यमानौ मित्रावरुणौ तरङ्गौ (चोदयन्-आजिं सिषाससि) प्रेरयन् सङ्ग्रामं समाप्तुमिच्छसीवाचरसि-जितं करोषि “सिषासन् कर्मसमाप्तिं कर्त्तुमिच्छन्” [ऋ० ६।७२।३ दयानन्दः] ॥१२॥
0 बार पढ़ा गया

डॉ. तुलसी राम

पदार्थान्वयभाषाः - Indra, lord of power and energy, giver of fulfilment, you are the real and ultimate eye of the vision of the entire world of existence who, lord omnipotent, joined with cosmic powers of nature, inspiring and energising, win the battle of life’s evolution and rule over the world.