वांछित मन्त्र चुनें

या ते॒ धामा॑नि दि॒वि या पृ॑थि॒व्यां या पर्व॑ते॒ष्वोष॑धीष्व॒प्सु। तेभि॑र्नो॒ विश्वै॑: सु॒मना॒ अहे॑ळ॒न्राज॑न्त्सोम॒ प्रति॑ ह॒व्या गृ॑भाय ॥

अंग्रेज़ी लिप्यंतरण

yā te dhāmāni divi yā pṛthivyāṁ yā parvateṣv oṣadhīṣv apsu | tebhir no viśvaiḥ sumanā aheḻan rājan soma prati havyā gṛbhāya ||

मन्त्र उच्चारण
पद पाठ

या। ते॒। धामा॑नि। दि॒वि। या। पृ॒थि॒व्याम्। या। पर्व॑तेषु। ओष॑धीषु। अ॒प्ऽसु। तेभिः॑। नः॒। विश्वैः॑। सु॒ऽमनाः॑। अहे॑ळन्। राज॑न्। सो॒म॒। प्रति॑। ह॒व्या। गृ॒भा॒य॒ ॥ १.९१.४

ऋग्वेद » मण्डल:1» सूक्त:91» मन्त्र:4 | अष्टक:1» अध्याय:6» वर्ग:19» मन्त्र:4 | मण्डल:1» अनुवाक:14» मन्त्र:4


0 बार पढ़ा गया

स्वामी दयानन्द सरस्वती

फिर उन दोनों के कैसे काम हैं, यह विषय अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (सोम) सबको उत्पन्न करनेवाले (राजन्) राजा ! (ते) आपके (या) जो (धामानि) नाम, जन्म और स्थान (दिवि) प्रकाशमय सूर्य्य आदि पदार्थ वा दिव्य व्यवहार में वा (या) जो (पृथिव्याम्) पृथिवी में वा (या) जो (पर्वतेषु) पर्वतों वा (ओषधीषु) ओषधियों वा (अप्सु) जलों में है (तेभिः) उन (विश्वैः) सबसे (अहेडन्) अनादर न करते हुए (सुमनाः) उत्तम ज्ञानवाले आप (हव्याः) देने-लेने योग्य कामों को (नः) हमको (प्रति+गृभाय) प्रत्यक्ष ग्रहण कराइये ॥ ४ ॥
भावार्थभाषाः - जैसे जगदीश्वर अपनी रची सृष्टि में वेद के द्वारा इस सृष्टि के कामों को दिखाकर सब विद्याओं का प्रकाश करता है, वैसे ही विद्वान् पढ़े हुए अङ्ग और उपाङ्ग सहित वेदों से हस्तक्रिया के साथ कलाओं की चतुराई को दिखाकर सबको समस्त विद्या का ग्रहण करावें ॥ ४ ॥
0 बार पढ़ा गया

हरिशरण सिद्धान्तालंकार

शक्ति के स्त्रोत 'ओषधियाँ व जल'

पदार्थान्वयभाषाः - १. गतमन्त्र का प्रभुभक्त प्रार्थना करता है कि हे (राजन्) = देदीप्यमान, सम्पूर्ण संसार का शासन करनेवाले (सोम) = अत्यन्त शान्त प्रभो ! (या) = जो (ते) = तेरे (धामानि) = तेज (दिवि) = द्युलोक में अथवा दीप्त सूर्य में (या) = जो तेज (पृथिव्याम्) = इस पृथिवी में हैं, (या) = जो (पर्वतेषु) = पर्वतों में हैं, (ओषधीषु) = नाना प्रकार की ओषधियों में व (अप्सु) = जलों में हैं, (तेभिः विश्वैः) = उन सब तेजों से उपलक्षित [युक्त] (सुमनाः) = हमारे प्रति उत्तम मनवाले होते हुए, (अहेळन्) = हमारे प्रति किसी प्रकार का क्रोध न करते हुए (नः) = हमें (हव्या) = हव्य पदार्थों को (प्रतिगृभाय) = प्रतिदिन ग्रहण कराइए । २. प्रभु ने द्युलोक में सूर्य व पृथिवीलोक में अग्नि को स्थापित करके पर्वतों में विविध ओषधियों को जन्म दिया है और जलप्रवाह की व्यवस्था की है । सूर्य उन ओषधियों में प्राणदायी तत्त्व का स्थापन करता है और पृथिवी की अग्नि उन ओषधियों का ठीक से पाचन करती है । इन औषधियों व जलों के प्रयोग से हमें सब तेजस्विताएँ प्राप्त होती है, परन्तु ये प्राप्त हमें तभी होती हैं जब हम प्रभुकृपा के भाजन बने रहते हैं । उसकी कृपा का भाजन बनने का उपाय यही है कि हम 'राजन् व सोम' इन सम्बोधनों से प्रेरणा लेकर अपने जीवन को बड़ा व्यवस्थित = regulated व सौम्य - शान्त बनाएँ ।
भावार्थभाषाः - भावार्थ = अपने जीवनों को व्यवस्थित व शान्त बनाते हुए हम ओषधि व जलादि हव्य [पवित्र] पदार्थों का प्रयोग करते हुए अपने जीवन को तेजस्विता से दीप्त बनाएँ ।
0 बार पढ़ा गया

स्वामी दयानन्द सरस्वती

पुनस्तयोः कीदृशानि कर्माणि सन्तीत्युपदिश्यते ।

अन्वय:

हे सोम राजन् ते तव या यानि धामानि दिवि या यानि पृथिव्यां या यानि पर्वतेष्वोषधीष्वप्सु सन्ति। तेभिर्विश्वैः सर्वैरहेडन् सुमनास्त्वं हव्यानि नः प्रति गृभाय ॥ ४ ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (या) यानि (ते) तव (धामानि) नामजन्मस्थानानि (दिवि) प्रकाशमये सूर्य्यादौ दिव्यव्यवहारे वा (या) यानि (पृथिव्याम्) (या) यानि (पर्वतेषु) (ओषधीषु) (अप्सु) (तेभिः) तैः (नः) अस्मान् (विश्वैः) सर्वैः (सुमनाः) शोभनविज्ञानः (अहेडन्) अनादरमकुर्वन् (राजन्) सर्वाधिपते (सोम) सर्वोत्पादक (प्रति) (हव्या) हव्यानि दातुमादातुं योग्यानि (गृभाय) गृहाण ग्राहय वा। अत्रान्तर्गतो ण्यर्थः। ग्रह धातोर्हस्य भत्वं श्नः स्थाने शायजादेशश्च ॥ ४ ॥
भावार्थभाषाः - यथा जगदीश्वरः स्वसृष्टौ वेदद्वारा सृष्टिक्रमान् दर्शयित्वा सर्वा विद्याः प्रकाशयति तथैव विद्वांसोऽधीतैः साङ्गोपाङ्गैर्वेदैर्हस्तक्रियया च कलाकौशलानि दर्शयित्वा सर्वान् सकला विद्या ग्राहयेयुः ॥ ४ ॥
0 बार पढ़ा गया

डॉ. तुलसी राम

पदार्थान्वयभाषाः - Soma, ruling lord of vitality, life and joy, whatever and wherever your homes in the regions of light, wherever on earth, wherever on the mountains, wherever in the herbs and waters, with all of them, lord good at heart and well-disposed, bless us with the holy materials for yajna and, in return, accept our homage of yajnic oblations.
0 बार पढ़ा गया

आचार्य धर्मदेव विद्या मार्तण्ड

The same subject is continued.

अन्वय:

(1) O God Creator and Lord of the world. endowed with all the glories that are displayed by Thee in heaven, on earth, in the mountains, in the plants, in the waters, do Thou being well-disposesed or kind towards us and devoid of wrath, accept our oblations and pure minds with all of them (Thy glories) and enable us to attain them.(2)The mantra is also applicable to highly learned persons who manifest their glory every where and make proper use of all things, being kind to all and devoid of anger.

पदार्थान्वयभाषाः - (धामानि) नामजन्मस्थानानि = Name, birth or orgin and place. तेजांसि ( Splendours or glories). (सोम) सर्वोत्पाद = Creator of all. (हव्या) हव्यानि दातुम् आदातुं योग्यानि = Objects worthy of giving and taking.
भावार्थभाषाः - As God illuminates all sciences through the Vedas by exhibiting order in his creation, in the same manner, it is the duty of great scholars to impart knowledge to all that they have received through the Vedas with all their branches and auxiliaries and their practical application.
0 बार पढ़ा गया

माता सविता जोशी

(यह अनुवाद स्वामी दयानन्द सरस्वती जी के आधार पर किया गया है।)
भावार्थभाषाः - जसे जगदीश्वर स्वनिर्मित सृष्टीत वेदाद्वारे सृष्टिक्रम दर्शवून विद्या प्रकाशित करतो तसेच विद्वानांनी अंग व उपांगासह वेदातील हस्तक्रियेसह कलाकौशल्य दाखवून सर्वांना संपूर्ण विद्या ग्रहण करण्यास लावावी. ॥ ४ ॥