वांछित मन्त्र चुनें

राज्ञो॒ नु ते॒ वरु॑णस्य व्र॒तानि॑ बृ॒हद्ग॑भी॒रं तव॑ सोम॒ धाम॑। शुचि॒ष्ट्वम॑सि प्रि॒यो न मि॒त्रो द॒क्षाय्यो॑ अर्य॒मेवा॑सि सोम ॥

अंग्रेज़ी लिप्यंतरण

rājño nu te varuṇasya vratāni bṛhad gabhīraṁ tava soma dhāma | śuciṣ ṭvam asi priyo na mitro dakṣāyyo aryamevāsi soma ||

मन्त्र उच्चारण
पद पाठ

राज्ञः॑। नु। ते॒। वरु॑णस्य। व्र॒तानि॑। बृ॒हत्। ग॒भी॒रम्। तव॑। सो॒म॒। धाम॑। शुचिः॑। त्वम्। अ॒सि॒। प्रि॒यः। न। मि॒त्रः। द॒क्षाय्यः॑। अ॒र्य॒माऽइ॑व। अ॒सि॒। सो॒म॒ ॥ १.९१.३

ऋग्वेद » मण्डल:1» सूक्त:91» मन्त्र:3 | अष्टक:1» अध्याय:6» वर्ग:19» मन्त्र:3 | मण्डल:1» अनुवाक:14» मन्त्र:3


0 बार पढ़ा गया

स्वामी दयानन्द सरस्वती

फिर वे दोनों कैसे हैं, इस विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (सोम) महाऐश्वर्ययुक्त परमेश्वर वा विद्वान् ! जिससे (त्वम्) आप (प्रियः) प्रसन्न (मित्रः) मित्र के (न) तुल्य (शुचिः) पवित्र और पवित्रता करनेवाले (असि) हैं तथा (अर्यमेव) यथार्थ न्याय करनेवाले के समान (दक्षाय्यः) विज्ञान करनेवाले (असि) हैं। हे (सोम) शुभकर्म और गुणों में प्रेरणेवाले (वरुणस्य) श्रेष्ठ (राज्ञः) सब जगत् के स्वामी वा विद्याप्रकाशयुक्त ! (ते) आपके (व्रतानि) सत्यप्रकाश करनेवाले काम हैं, जिससे (तव) आपका (बृहत्) बड़ा (गभीरम्) अत्यन्त गुणों से अथाह (धाम) जिसमें पदार्थ धरे जायें, वह स्थान है, इससे आप (नु) शीघ्र और सदा उपासना और सेवा करने योग्य हैं ॥ ३ ॥
भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में श्लेष और उपमालङ्कार हैं। मनुष्य जैसे-जैसे इस सृष्टि में सृष्टि की रचना के नियमों से ईश्वर के गुण, कर्म और स्वभावों को देख के अच्छे यत्न को करें, वैसे-वैसे विद्या और सुख उत्पन्न होते हैं ॥ ३ ॥
0 बार पढ़ा गया

हरिशरण सिद्धान्तालंकार

राजा वरुण के समान

पदार्थान्वयभाषाः - १. गतमन्त्र के अनुसार जब एक व्यक्ति प्रभु का स्तवन करता है तब यह भी उस प्रभु - जैसा ही बन जाता है । तब इसके लिए कहते हैं कि हे (सोम) = शान्त स्वभाववाले पुरुष ! (राज्ञः वरुणस्य नु) = [नु - इव - नि० १/४] उस देदीप्यमान श्रेष्ठ प्रभु के समान (ते व्रतानि) = तेरे व्रत हैं । प्रभु के सब कर्म जैसे लोकहितकारी होते हैं, उसी प्रकार तेरे सब कार्य लोकहित - साधक हैं । २. हे (सोम) = शरीर में सोम का रक्षण करके सोम का पुञ्ज बननेवाले जीव ! तव (धाम) = तेरा तेज (बृहत्) = वृद्धि का कारणभूत - बहुत बढ़ा हुआ व (गभीरम्) = गम्भीर है । उथली शक्ति औरों के नाश में प्रवृत्त होती है - गम्भीर शक्ति निर्माण में विनियुक्त होती है । ३. उस प्रभु के उपासन का ही यह परिणाम है कि उत्तम कर्म करता हुआ गम्भीर शक्ति से युक्त होकर (त्वम्) = तू (शुचिः) = पवित्र जीवनवाला (असि) = है - औरों को उसी प्रकार पवित्र करनेवाला है (न) = जैसेकि (प्रियः मित्रः) = सबके लिए अनुकूल [सबका प्रिय] सूर्य सबका शोधन करता है । सूर्य का नाम ही 'शुन्ध्यु' पड़ गया है । तू भी इस सूर्य की भाँति शुन्ध्यु होता है । ४. तू (अर्यमा इव) = [अरीन् यच्छति] काम, क्रोध व लोभ का नियमन करनेवाले के समान (दक्षाय्यः) = उन्नतिशील है, अपने बल का वर्धन करनेवाला है ।
भावार्थभाषाः - भावार्थ = प्रभुभक्त के कर्म प्रभु - जैसे ही होते हैं । उसकी शक्ति बढ़ी हुई व गम्भीर होती है । वह पवित्र व उन्नत होता है ।
0 बार पढ़ा गया

स्वामी दयानन्द सरस्वती

पुनस्तौ कीदृशावित्युपदिश्यते ।

अन्वय:

हे सोम यतस्त्वं प्रियो मित्रो नेव शुचिरसि। अर्यमेव दक्षाय्योऽसि। हे सोम यतो वरुणस्य राज्ञस्ते ! तव व्रतानि सत्यप्रकाशकानि कर्माणि सन्ति यतस्तव बृहद्गभीरं धामास्ति तस्माद्भवान् नु सर्वदोपास्यः सेवनीयो वास्ति ॥ ३ ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (राज्ञः) सर्वस्य जगतोऽधिपतेर्विद्याप्रकाशवतो वा (नु) सद्यः (ते) तव (वरुणस्य) वरस्य (व्रतानि) सत्यपालनादीनि कर्माणि (बृहत्) महत् (गभीरम्) महोत्तमगुणागाधम् (तव) (सोम) महैश्वर्ययुक्त (धाम) धीयन्ते पदार्था यस्मिंस्तत् (शुचिः) पवित्रः पवित्रकारको वा (त्वम्) (असि) भवसि (प्रियः) प्रीतः (न) इव (मित्रः) सुहृत् (दक्षाय्यः) विज्ञानकारकः (अर्यमेव) यथार्थन्यायकारीव (असि) भवसि (सोम) शुभकर्मगुणेषु प्रेरक ॥ ३ ॥
भावार्थभाषाः - अत्र श्लेषापमालङ्कारौ। मनुष्या यथा यथाऽस्यां सृष्टौ रचनानियमैरीश्वरस्य गुणकर्मस्वभावांश्च दृष्ट्वा प्रयत्नान् कुर्वीरन् तथा तथा विद्यासुखं जायत इति वेद्यम् ॥ ३ ॥
0 बार पढ़ा गया

डॉ. तुलसी राम

पदार्थान्वयभाषाः - Soma, royal and exceptional are your vows of discipline dedicated to the world ruler Varuna. Grand and deep is your home. Pure and immaculate are you, dear as a bosom friend, Soma, and master of ceremonies as the foremost leader of a yajna.
0 बार पढ़ा गया

आचार्य धर्मदेव विद्या मार्तण्ड

The same subject is continued.

अन्वय:

(1) Soma-God Inspirer of good acts, thou art Pure like a dear friend. Thou art Giver of True knowledge like a dispenser of justice. Thou art the Lord of the world and the. Best. Thy acts are revealers of Truth. Thy glory is great and profound. Therefore art Thou worthy of adoration by all and for ever. (2) It is also applicable to a learned person, who prompts people to do noble deeds, is endowed with the light of knowledge, pure like a dear friend, whose glory is great and profound and who is giver of knowledge. He should be served well.

पदार्थान्वयभाषाः - (दक्षाय्य:) विज्ञानकारक: = Producer or giver of knowledge. (दक्ष-गतिहिंसनयो: गतेस्त्रयोऽर्था: ज्ञानं गमनं प्राप्तिश्च अत्र ज्ञानप्राप्ति ग्रहरणम् )(सोम) शुभकर्मगुणेषु प्रेरक = Prompter for noble acts and virtues. (षु-प्रसवैश्वर्ययोः)
भावार्थभाषाः - There is Shleshalankar or double meaning. As men try to know the attributes, acts and nature of God in this creation, they enjoy the happiness of knowledge or wisdom.
0 बार पढ़ा गया

माता सविता जोशी

(यह अनुवाद स्वामी दयानन्द सरस्वती जी के आधार पर किया गया है।)
भावार्थभाषाः - या मंत्रात श्लेष व उपमालंकार आहेत. माणसे जसजशी या सृष्टीत सृष्टिरचनेच्या नियमाद्वारे ईश्वराचे गुण कर्म स्वभाव जाणून चांगला प्रयत्न करतात तसतसे विद्या व सुख उत्पन्न होते. ॥ ३ ॥