वांछित मन्त्र चुनें

त्वं सो॑म॒ क्रतु॑भिः सु॒क्रतु॑र्भू॒स्त्वं दक्षै॑: सु॒दक्षो॑ वि॒श्ववे॑दाः। त्वं वृषा॑ वृष॒त्वेभि॑र्महि॒त्वा द्यु॒म्नेभि॑र्द्यु॒म्न्य॑भवो नृ॒चक्षा॑: ॥

अंग्रेज़ी लिप्यंतरण

tvaṁ soma kratubhiḥ sukratur bhūs tvaṁ dakṣaiḥ sudakṣo viśvavedāḥ | tvaṁ vṛṣā vṛṣatvebhir mahitvā dyumnebhir dyumny abhavo nṛcakṣāḥ ||

मन्त्र उच्चारण
पद पाठ

त्वम्। सो॒म॒। क्रतु॑ऽभिः। सु॒ऽक्रतुः॑। भूः॒। त्वम्। दक्षैः॑। सु॒ऽदक्षः॑। वि॒श्वऽवे॑दाः। त्वम्। वृषा॑। वृ॒ष॒ऽत्वेभिः॑। म॒हि॒ऽत्वा। द्यु॒म्नेभिः॑। द्यु॒म्नी। अ॒भ॒वः॒। नृ॒ऽचक्षाः॑ ॥ १.९१.२

ऋग्वेद » मण्डल:1» सूक्त:91» मन्त्र:2 | अष्टक:1» अध्याय:6» वर्ग:19» मन्त्र:2 | मण्डल:1» अनुवाक:14» मन्त्र:2


0 बार पढ़ा गया

स्वामी दयानन्द सरस्वती

फिर वे दोनों कैसे हैं, इस विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (सोम) शान्ति गुणयुक्त परमेश्वर वा उत्तम विद्वान् ! जिस कारण (त्वम्) आप (क्रतुभिः) उत्तम बुद्धि कर्मों से (सुक्रतुः) श्रेष्ठ बुद्धिशाली वा श्रेष्ठ काम करनेवाले तथा (दक्षैः) विज्ञान आदि गुणों से (सुदक्षः) अति श्रेष्ठ ज्ञानी (विश्ववेदाः) और सब विद्या पाये हुए (भूः) होते हैं वा जिस कारण (त्वम्) आप (महित्वा) बड़े-बड़े गुणोंवाले होने से (वृषत्वेभिः) विद्यारूपी सुखों की (वृषा) वर्षा और (द्युम्नेभिः) कीर्त्ति और चक्रवर्त्ति आदि राज्य धर्मों से (द्युम्नी) प्रशंसित धनी (नृचक्षाः) मनुष्यों में दर्शनीय (अभवः) होते हो, इससे (त्वम्) आप सबमें उत्तम उत्कर्षयुक्त हूजिये ॥ २ ॥
भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में श्लेषालङ्कार है। जैसे अच्छी रीति से सेवा किया हुआ सोम आदि ओषधियों का समूह बुद्धि, चतुराई, वीर्य और धनों को उत्पन्न कराता है, वैसे ही अच्छी उपासना को प्राप्त हुआ ईश्वर वा अच्छी सेवा को प्राप्त हुआ विद्वान् उक्त कामों को उत्पन्न कराता है ॥ २ ॥
0 बार पढ़ा गया

हरिशरण सिद्धान्तालंकार

सुक्रतु + सुदक्ष

पदार्थान्वयभाषाः - १. हे (सोम) = शान्त परमात्मन् ! (त्वम्) = आप (क्रतुभिः) = अपने कर्मों व प्रज्ञानों से (सुक्रतुः) = उत्तम कर्म व प्रज्ञावाले (भूः) = हैं । (त्वम्) = आप (दक्षैः) = शक्तियों से (सुदक्षः) = उत्तम शक्तियोंवाले हैं । (विश्ववेदाः) आप सम्पूर्ण धनों के स्वामी हैं । २. (त्वम्) = आप (वृषत्वेभिः) = सुखों के वर्षणों के द्वारा (वृषा) = सुखों के वर्षक हैं - इस प्रकार (महित्वा) = आप अपनी महिमा से महान् हैं । (द्युम्नेभिः) = ज्ञान की ज्योतियों से (द्युम्नी) = उत्तम ज्ञानज्योतिवाले (अभवः) = हैं और अन्त में (नृचक्षाः) = मनुष्यों को ज्ञान का प्रकाश देनेवाले हैं ।
भावार्थभाषाः - भावार्थ = प्रभु का सच्चा स्तवन यही है कि हम भी प्रभु की भाँति 'सुक्रतु = सुदक्ष, वृषा, द्युम्नी व नृचक्षा' बनने के लिए यत्नशील हों । हमारा शरीर उत्तम कर्मों में लगा हो, प्राणमयकोश बलवाला हो, मन में सबपर सुखवर्षण की भावना हो, मस्तिष्क ज्योतिर्मय हो और आनन्दमयकोश में सर्वहित की भावना हो ।
0 बार पढ़ा गया

स्वामी दयानन्द सरस्वती

पुनस्तौ कीदृशावित्युपदिश्यते ।

अन्वय:

हे सोम यतस्त्वं क्रतुभिः सुक्रतुर्दक्षैः सुदक्षो विश्ववेदा भूः। यतस्त्वं महित्वा वृषत्वेभिर्वृषा द्युम्नेभिर्द्युम्नी नृचक्षा अभवस्तस्मान् त्वं सर्वोत्कृष्टोऽसि ॥ २ ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (त्वम्) (सोम) (क्रतुभिः) प्रज्ञाभिः कर्मभिर्वा (सुक्रतुः) शोभनप्रज्ञः सुकर्म वा (भूः) भवसि। अत्राडभावो लडर्थे लुङ् च। (त्वम्) (दक्षैः) विज्ञानादिगुणैः (सुदक्षः) सुष्ठुविज्ञानः (विश्ववेदाः) प्राप्तसर्वविद्यः (त्वम्) (वृषा) विद्यासुखवर्षकः (वृषत्वेभिः) विद्यासुखवर्षणैः (महित्वा) महागुणवत्त्वेन। अत्र सुपां सुलुगित्याकारादेशः। (द्युम्नेभिः) चक्रवर्त्यादिराजधनैः सह (द्युम्नी) प्रशस्तधनी यशस्वी वा (अभवः) भवसि (नृचक्षाः) नृषु चक्षो दर्शनं यस्य सः ॥ २ ॥
भावार्थभाषाः - अत्र श्लेषालङ्कारः। यथा सुरीत्या सेवितः सोमाद्योषधिगणः प्रज्ञाचातुर्यवीर्यधनानि जनयति तथैव सूपासित ईश्वरः सुसेवितो विद्वांश्चैवं तानि प्रज्ञादीनि जनयतीति ॥ २ ॥
0 बार पढ़ा गया

डॉ. तुलसी राम

पदार्थान्वयभाषाः - Soma, lord of peace and joy, with acts of knowledge, vision and wisdom, you are a hero of noble action. With science and expertise, you are the specialist, possessed of universal knowledge. With showers of generosity and noble qualities, you are generous as the cloud. Lord of knowledge and vision of humanity, with your wealth and charities, you are the ideal honoured philanthropist.
0 बार पढ़ा गया

आचार्य धर्मदेव विद्या मार्तण्ड

The same subject is continued

अन्वय:

(1) O God ! as Thou art the Wisest and Doer of noble deeds by Thy wisdom, and Thou art Powerful by Thy energies and Knowest all things. Thou art the showerer of knowledge and happiness by Thy peace raining powers and bounties; Thou art Great by Thy Greatness; Thou art the Guide of men art Glorious by Thy wealth of all kinds. Therefore Thou art to be adored by us. (2) The Mantra is also equally applicable to a highly educated wiseman, who knows all sciences, is mighty and great and is showerer of knowledge and happiness. Therefore he should be honoured.

पदार्थान्वयभाषाः - (ऋतुभिः) प्रज्ञाभिः, कर्मभिः = By wisdom and noble deeds. (वृषा) विद्यासुखदर्षक: = Showerer of knowledge and happiness. (घुम्नी) प्रशस्तधनी यशस्वी वा = Endowed with good wealth and gloriaus. (दक्षै:) विज्ञानादिगुरणैः = With knowledge and other virtues. दक्ष-गति हिंसनयो: गतेस्त्रिष्वर्थेषु ज्ञानार्थग्रहणम् ।
भावार्थभाषाः - As Soma and other herbs taken properly in the prescribed manner increase intelligence, skill and strength leading to the acquisition of wealth, in the same manner, God when meditated upon and a scholar when served well lead to the development of intellect, knowledge and other great virtues.
0 बार पढ़ा गया

माता सविता जोशी

(यह अनुवाद स्वामी दयानन्द सरस्वती जी के आधार पर किया गया है।)
भावार्थभाषाः - या मंत्रात श्लेषालंकार आहे. जसा चांगल्या तऱ्हेने प्राप्त केलेला सोम इत्यादी औषधांचा समूह बुद्धी, चतुराई, वीर्य व धन इत्यादी उत्पन्न करवितो तसेच चांगली उपासना करून प्राप्त झालेला ईश्वर व चांगली सेवा प्राप्त केलेला विद्वान वरील गोष्टींना उत्पन्न करवितो. ॥ २ ॥