वांछित मन्त्र चुनें

तक्वा॒ न भूर्णि॒र्वना॑ सिषक्ति॒ पयो॒ न धे॒नुः शुचि॑र्वि॒भावा॑ ॥

अंग्रेज़ी लिप्यंतरण

takvā na bhūrṇir vanā siṣakti payo na dhenuḥ śucir vibhāvā ||

मन्त्र उच्चारण
पद पाठ

तक्वा॑। न। भूर्णिः॑। वना॑। सि॒स॒क्ति॒। पयः॑। न। धे॒नुः। शुचिः॑। वि॒भाऽवा॑ ॥

ऋग्वेद » मण्डल:1» सूक्त:66» मन्त्र:2 | अष्टक:1» अध्याय:5» वर्ग:10» मन्त्र:2 | मण्डल:1» अनुवाक:12» मन्त्र:2


0 बार पढ़ा गया

स्वामी दयानन्द सरस्वती

अब छासठवें सूक्त का आरम्भ किया जाता है। इसके प्रथम मन्त्र में पूर्वोक्त अग्नि के गुणों का उपदेश किया है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! आप सब लोग (रयिर्न) द्रव्यसमूह के समान (चित्रा) आश्चर्य गुणवाले (सूरः) सूर्य्य के (न) समान (संदृक्) अच्छे प्रकार दिखानेवाला (आयुः) जीवन के (न) समान (प्राणः) सब शरीर में रहनेवाला (नित्यः) कारणरूप से अविनाशिस्वरूप वायु के (न) समान (सूनुः) कार्य्यरूप से वायु के पुत्र के तुल्य वर्त्तमान (पयः) दूध के (न) समान (धेनुः) दूध देनेवाली गौ (तक्वा) चोर के (न) समान (भूर्णिः) धारण करने (विभावा) अनेक पदार्थों का प्रकाश करनेवाला (शुचिः) पवित्र अग्नि (वना) वन वा किरणों को (सिसक्ति) संयुक्त होता वा संयोग करता है, उसको यथावत् जान के कार्यों में उपयुक्त करो ॥ १ ॥
भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। मनुष्यों को उचित है कि जिस ईश्वर ने प्रजा के हित के लिए बहुत गुणवाले अनेक कार्य्यों के उपयोगी सत्य स्वभाववाले इस अग्नि को रचा है, उसी की सदा उपासना करें ॥ १ ॥
0 बार पढ़ा गया

हरिशरण सिद्धान्तालंकार

अद्भुत धन

पदार्थान्वयभाषाः - १. पराशर ऋषि कहता है कि वे प्रभु मेरे लिए (चित्रा रयिः न) = अद्भुत धन के समान है, चायनीय = पूजनीय धन के तुल्य हैं । जैसे धन का संग्रह किया जाता है, उसी प्रकार वे प्रभु मेरे द्वारा संग्रहणीय हैं ।  २. (सूरः न) = सूर्य के समान वे (संदृक्) = सम्यक् प्रकाश करनेवाले हैं । सूर्योदय होते ही सम्पूर्ण अन्धकार लुप्त हो जाता है, इसी प्रकार प्रभु - सूर्य के उदय होने पर मेरे हृदय का अन्धकार विनष्ट हो जाता है । उपनिषद् के शब्दों में उस प्रभु के ज्ञात होने पर सब - कुछ ज्ञात हो जाता है ।  ३. (आयुः न) = आयु की भाँति (प्राणः) = वे प्रभु मेरे प्राण हैं । वस्तुतः ‘स उ प्राणस्य प्राणः’ प्राण के भी प्राण वे प्रभु ही हैं । वास्तविक जीवन देनेवाले वे प्रभु ही हैं । ४. (नित्यः न) = [नि - In] सदा अन्दर होनेवाली वस्तु की भाँति अर्थात् सदा हृदयस्थ होते हुए वे (सूनः) = [धू प्रेरणे] प्रेरणा देनेवाले हैं ।  ५. (तक्वा न) = गतिशील घोड़े की भाँति (भूर्णिः) = वे मेरा भरण करनेवाले हैं । घोड़ा पीठ पर बैठे मनुष्य को स्थान से स्थानान्तर पर ले - जाता है, इसी प्रकार वे प्रभु मेरी जीवन - यात्रा में मुझे लक्ष्य तक पहुँचानेवाले हैं ।  ६. (पयः न) = आप्यायन करनेवाले दूध की भाँति वे प्रभु (धेनुः) = प्रीणित करनेवाले हैं ।  ७. ये (शुचिः) = पूर्ण पवित्र (विभावा) = विशिष्ट दीप्तिवाले प्रभु (वना) = उपासकों को [वन संभक्तौ] (सिषक्ति) = [समवैति] प्राप्त होते हैं । मैं प्रभु का उपासक होता है, वे प्रभु मुझे प्राप्त होते हैं । मुझे वे मन में शुचि और मस्तिष्क में विभावा बनाते हैं ।   
भावार्थभाषाः - भावार्थ - मैं प्रभु को ही अपना धन समझें । प्रभु की शरण में जाने से ही मेरी यात्रा पूर्ण होगी । मैं ‘शुचि’ व ‘विभावा’ बनूँगा । 
0 बार पढ़ा गया

स्वामी दयानन्द सरस्वती

पुनः सोऽग्निः कीदृश इत्युपदिश्यते ॥

अन्वय:

हे मनुष्या ! भवन्तो रयिर्नेव चित्रः सूरो नेव संदृगायुर्नेव प्राणो नित्यो नेव सूनुः पयो नेव धेनुस्तक्वा नेव भूर्णिर्विभावा शुचिरग्निर्वना सिसक्ति तं यथावद् विज्ञाय कार्येषूपयोजयन्तु ॥ १ ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (रयिः) द्रव्यसमूहः (न) इव (चित्रा) विविधाश्चर्यगुणः। अत्र सुपां सुलुगित्याकारादेशः। (सूरः) सूर्यः (न) इव (सन्दृक्) सम्यग्दर्शयिता (आयुः) जीवनम् (न) इव (प्राणः) सर्वशरीरगामी वायुः (नित्यः) कारणरूपेणाविनाशिस्वरूपः (न) इव (सूनुः) कारणरूपेण वायोः पुत्रवद्वर्त्तमानः (तक्वा) स्तेनः। तक्वेति स्तेननामसु पठितम्। (निघं०३.२४) (भूर्णिः) धर्त्ता (वना) अरण्यानि किरणान् वा (सिसक्ति) समवैति (पयः) दुग्धम् (न) इव (धेनुः) दुग्धदात्री गौः (शुचिः) पवित्रः (विभावा) यो विविधान् पदार्थान् भाति प्रकाशयति सः ॥ १ ॥
भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। मनुष्यैर्येनेश्वरेण प्रजाहिताय विविधगुणोऽनेककार्योपयोगी सत्यस्वभावोऽग्नि-र्निर्मितः स एव सर्वदोपासनीयः ॥ १ ॥
0 बार पढ़ा गया

डॉ. तुलसी राम

पदार्थान्वयभाषाः - Wondrous as wealth and beauty, illuminating as the sun, breath of energy as life itself, ever present and essentially constant as a son, restless as a falcon, abiding with the forests and sunbeams, a very mother cow, nourishing and life-giving as milk, it is pure and blazing, shining and revealing all.
0 बार पढ़ा गया

आचार्य धर्मदेव विद्या मार्तण्ड

How is Agni is taught in the 2nd Mantra.

अन्वय:

O men, you should know well the Agni (fire) and utilise it properly in various works which is like wonderful wealth, like the sun which shows us all objects, like vital breath, dear like a well-conducted own son, hidden in all things, like a thief, speedy, like a milk-yielding cow, which is pure and radiant, consumes the forests.

पदार्थान्वयभाषाः - (भूणिः) धर्ता = Bearer (भृञ्-धारणपोषणयोः) (तक्वा) सोमः तक्वेति स्तेननाम (निघ० ३.२४) = A thief, Agni hidden in all things like a thief.
भावार्थभाषाः - There is Upamalankara or similes in the Mantra. God alone is to be always adored who has created for the welfare of all beings the [fire] for the possesses many attributes and is very useful.
टिप्पणी: Rishi Dayananda has taken the word ताक्वा in the sense of a thief on the authority of the Vedic Lexicon-Nighantu. Other commentators have taken it to mean for speedy horse on the basis of Nighantu itself तकति: चरत्यर्थ: (निघ० २.१४)। Both meanings can be taken.
0 बार पढ़ा गया

माता सविता जोशी

(यह अनुवाद स्वामी दयानन्द सरस्वती जी के आधार पर किया गया है।)
भावार्थभाषाः - जी माणसे जीवन हेतू असलेल्या ब्रह्मचर्याला कार्यसिद्धीसाठी चांगल्या प्रकारे जाणून आहार व विहारात पदार्थांचा उपयोग करतात ती दीर्घायुषी बनून सुखी होतात. ॥ २ ॥