वांछित मन्त्र चुनें

द्यौर्व॑: पि॒ता पृ॑थि॒वी मा॒ता सोमो॒ भ्रातादि॑ति॒: स्वसा॑। अदृ॑ष्टा॒ विश्व॑दृष्टा॒स्तिष्ठ॑ते॒लय॑ता॒ सु क॑म् ॥

अंग्रेज़ी लिप्यंतरण

dyaur vaḥ pitā pṛthivī mātā somo bhrātāditiḥ svasā | adṛṣṭā viśvadṛṣṭās tiṣṭhatelayatā su kam ||

मन्त्र उच्चारण
पद पाठ

द्यौः। वः॒। पि॒ता। पृ॒थि॒वी। मा॒ता। सोमः॑। भ्राता॑। अदि॑तिः। स्वसा॑। अदृ॑ष्टाः। विश्व॑ऽदृष्टाः। तिष्ठ॑त। इ॒लय॑त। सु। क॒म् ॥ १.१९१.६

ऋग्वेद » मण्डल:1» सूक्त:191» मन्त्र:6 | अष्टक:2» अध्याय:5» वर्ग:15» मन्त्र:1 | मण्डल:1» अनुवाक:24» मन्त्र:6


0 बार पढ़ा गया

स्वामी दयानन्द सरस्वती

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अदृष्टाः) दृष्टिगोचर न होनेवाले और (विश्वदृष्टाः) सबके देखे हुए विषधारियो ! जिनका (द्यौः) सूर्य के समान सन्ताप करनेवाला (वः) तुम्हारा (पिता) पिता (पृथिवी) पृथिवी के समान (माता) माता (सोमः) चन्द्रमा के समान (भ्राता) भ्राता और (अदितिः) विद्वानों की अदीन माता के समान (स्वसा) बहिन है वे तुम (सु, कम्) उत्तम सुख जैसे हो (तिष्ठत) ठहरो और अपने स्थान को (इलयत) जावो ॥ ६ ॥
भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में वाचकलुप्तोपमालङ्कार है। जो विषधारी प्राणी हैं, वे शान्त्यादि उपायों से ओर ओषध्यादिकों से विषनिवारण करने चाहियें ॥ ६ ॥
0 बार पढ़ा गया

हरिशरण सिद्धान्तालंकार

प्राणियों का परस्पर बन्धुत्व

पदार्थान्वयभाषाः - १. हे सर्पादि कृमियो ! (द्यौः) = द्युलोक (वः) = तुम्हारा (पिता) = पिता है, (पृथिवी) = पृथिवी (माता) = माता है, (सोमः) = चन्द्रमा तुम्हारा (भ्राता) = भाई है तथा (अदितिः) = यह अन्तरिक्ष (स्वसा) = स्वसृस्थानापन्न बहिन है। इस प्रकार तुम्हारा महत्त्व है। २. (अदृष्टाः) = तुम हमसे अदृष्ट हो । अँधेरे के कारण और छुपे हुए होने के कारण हम तुम्हें देख नहीं पाते, परन्तु तुम (विश्वदृष्टाः) = सबको देखनेवाले हो, (तिष्ठत) = तुम अपने-अपने स्थान पर स्थित हो और वहाँ स्थित होते हुए वायुशोधन आदि कार्यों को करते हुए तुम (सु) = अच्छी प्रकार (कम्) = सुख को (इलयता) = हम सबके लिए प्रेरित करनेवाले होओ। ३. वस्तुतः जो द्युलोक हमारा पितृस्थानापन्न है, वही द्युलोक इन सर्पादि का भी पिता है। इसी प्रकार पृथिवी प्राणिमात्र की माता है । चन्द्रमा भाई के समान है और अन्तरिक्ष बहिन के। इस प्रकार इन सर्पादि से भी हमारा बन्धुत्व है । यदि गलती से हमारा हाथ-पाँव इन पर न पड़ जाए तो ये हमें काटते नहीं। इन सब कृमियों की भी इस ब्रह्माण्ड में अपनी-अपनी उपयोगिता है जिसका ज्ञान न होने से ये हमें व्यर्थ व हानिकर दिखने लगते हैं।
भावार्थभाषाः - भावार्थ - सब प्राणियों के पिता व माता द्युलोक व पृथिवीलोक हैं। इस प्रकार प्राणियों का परस्पर बन्धुत्व है। अपने-अपने स्थान में स्थित सभी प्राणी कल्याणकर हैं ।
0 बार पढ़ा गया

स्वामी दयानन्द सरस्वती

पुनस्तमेव विषयमाह ।

अन्वय:

हे अदृष्टा विश्वदृष्टा येषां द्यौर्वः पिता पृथिवी माता सोमो भ्राताऽदितिः स्वसाऽस्ति ते यूयं सु कं तिष्ठत स्वस्थानमिलयत च ॥ ६ ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (द्यौः) सूर्यइव (वः) युष्माकम् (पिता) (पृथिवी) अवनिरिव (माता) (सोमः) चन्द्रइव (भ्राता) (अदितिः) अदितिरदीना देवमाता । निरु० ४। २२। (स्वसा) भगिनी (अदृष्टाः) ये न दृश्यन्ते ते (विश्वदृष्टाः) विश्वैस्सर्वैर्दृष्टा ये ते (तिष्ठत) स्थिरा भवत (इलयत) गच्छत। अत्राऽन्येषामपीति दीर्घः। (सु) (कम्) सुखम् ॥ ६ ॥
भावार्थभाषाः - अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः। ये विषधारिणो जीवास्ते संशमनाद्युपायैर्निवारणीया औषध्यादिभिर्विषास्संवारणीयाः ॥ ६ ॥
0 बार पढ़ा गया

डॉ. तुलसी राम

पदार्थान्वयभाषाः - O seeds, parasites, insects and other carriers of poison such as bacteria and viruses, the heaven of light is your father, creator, the earth is your mother, feeder, soma is your brother and nature’s fertility is your sister (since both nectar and poison are bom of the creative power of nature). Unseen and yet universally seen and known are you all. Why move, better be still for the sake of good and comfort?
0 बार पढ़ा गया

आचार्य धर्मदेव विद्या मार्तण्ड

Way to the cure of poison victims.

अन्वय:

O visible or invisible venomous creatures the sun is like your father, while the earth is your mother ; (moon) SOME is brother, while Aditi or Prakriti ( matter) is the sister. Abide in your own holes, enjoy your own pleasure, but do not give trouble to other beings.

भावार्थभाषाः - The venomous creatures should be kept away by means of insecticides and other alleviating drugs. Moreover, their poison should be treated by appropriate tranquilizing medicines.
0 बार पढ़ा गया

माता सविता जोशी

(यह अनुवाद स्वामी दयानन्द सरस्वती जी के आधार पर किया गया है।)
भावार्थभाषाः - या मंत्रात वाचकलुप्तोपमालंकार आहे. जे विषधारी प्राणी आहेत त्यांच्या विष शमनासाठी शांतीचे उपाय व औषधी वगैरे उपायांनी निवारण केले पाहिजे. ॥ ६ ॥