वांछित मन्त्र चुनें

परा॑ शु॒भ्रा अ॒यासो॑ य॒व्या सा॑धार॒ण्येव॑ म॒रुतो॑ मिमिक्षुः। न रो॑द॒सी अप॑ नुदन्त घो॒रा जु॒षन्त॒ वृधं॑ स॒ख्याय॑ दे॒वाः ॥

अंग्रेज़ी लिप्यंतरण

parā śubhrā ayāso yavyā sādhāraṇyeva maruto mimikṣuḥ | na rodasī apa nudanta ghorā juṣanta vṛdhaṁ sakhyāya devāḥ ||

मन्त्र उच्चारण
पद पाठ

परा॑। शु॒भ्राः। अ॒यासः॑। य॒व्या। सा॒धा॒र॒ण्याऽइ॑व। म॒रुतो॑। मि॒मि॒क्षुः॒। न। रो॒द॒सी इति॑। अप॑। नु॒द॒न्त॒। घो॒राः। जु॒षन्त॑। वृध॑म्। स॒ख्याय॑। दे॒वाः ॥ १.१६७.४

ऋग्वेद » मण्डल:1» सूक्त:167» मन्त्र:4 | अष्टक:2» अध्याय:4» वर्ग:4» मन्त्र:4 | मण्डल:1» अनुवाक:23» मन्त्र:4


0 बार पढ़ा गया

स्वामी दयानन्द सरस्वती

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - जैसे (शुभ्राः) स्वच्छ (अयासः) शीघ्रगामी (मरुतः) पवन (यव्या) मिली न मिली हुई चाल से (रोदसी) आकाश और पृथिवी को (मिमिक्षुः) सींचते और (घोराः) बिजुली के योग से भयङ्कर होते हुए (न, परा, अप, नुदन्त) उनको परावृत्त नहीं करते, उलट नहीं देते वैसे (देवाः) विद्वान् जन (वृधम्) वृद्धि को (सख्याय) मित्रता के लिये (साधारण्येव) साधारण क्रिया से जैसे वैसे (जुषन्त) सेवें ॥ ४ ॥
भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में उपमालङ्कार है। जैसे वायु और बिजुली के योग से उत्पन्न हुई वर्षा अनेक ओषधियों को उत्पन्न कर सब प्राणियों को जीवन देकर दुःखों को दूर करती है वा जैसे उत्तम पतिव्रता स्त्री पति को आनन्दित करती है, वैसे ही विद्वान् जन विद्या और उत्तम शिक्षा की वर्षा से और धर्म के सेवन से सब मनुष्यों को आह्लादित करें ॥ ४ ॥
0 बार पढ़ा गया

हरिशरण सिद्धान्तालंकार

रोदसी का अपनोदन

पदार्थान्वयभाषाः - १. (मरुतः) = प्राणसाधक पुरुष (शुभ्राः) = मल व दोष से रहित शुभ्र जीवनवाले बनते हैं, (अयासः) = ये निरन्तर गतिशील होते हैं। ये मरुत् (यव्या) = [यु] दोषों का अमिश्रण व गुणों का मिश्रण करनेवाली (साधारण्या इव) = जो सबके लिए समानरूप से हित करनेवाली, सबकी माता के समान है [स्तुता मया वरदा वेदमाता] उस वेदवाणी से (परा मिमिक्षुः) = उत्कृष्ट रूप से संगत होते हैं। प्राणसाधना का पहला लाभ यही है कि ज्ञान दीप्त हो उठता है । २. ये (घोराः) = उत्कृष्ट, तेजस्वी जीवनवाले प्राणसाधक (रोदसी) = अपने द्यावापृथिवी को (न अपनुदन्त) = दूर नहीं करते, नष्ट नहीं करते। इनका मस्तिष्करूप द्युलोक ज्ञानसूर्य से दीप्त होता है तो शरीररूप पृथिवी बड़ी दृढ़ होती है। ३. इस प्रकार ये (वृधम्) = वृद्धि का (जुषन्त) = सेवन करनेवाले होते हैं और सब प्रकार की उन्नति करते हुए ये (देवाः सख्याय) = देववृत्ति के पुरुष इस प्रभु की मित्रता के लिए होते हैं। उन्नति का अभिप्राय यही तो है कि शरीर में 'अजर व अमर' बनना, मन में 'सुमनस् व सुपर्वा' [उत्तम गुणों को भरनेवाला] बनना तथा मस्तिष्क में 'विबुध व दिवौकस्' [ज्ञान का विकास करनेवाला] बनना । यही देव बनना है। देव बनकर हम महादेव के मित्र होते हैं ।
भावार्थभाषाः - भावार्थ – प्राणसाधना से हमारा सम्बन्ध ज्ञान के साथ होता है, शरीर व मस्तिष्क उत्तम बनते हैं, वृद्धि को प्राप्त करते हुए हम देव बनकर महादेव के मित्र बन पाते हैं।
0 बार पढ़ा गया

स्वामी दयानन्द सरस्वती

पुनस्तमेव विषयमाह ।

अन्वय:

यथा शुभ्रा अयासो मरुतो यव्या रोदसी मिमिक्षुः। घोराः सन्तो न परापनुदन्त तथा देवा वृधं सख्याय साधारण्येव जुषन्त ॥ ४ ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (परा) (शुभ्राः) स्वच्छाः (अयासः) शीघ्रगामिनः (यव्या) मिश्रिताऽमिश्रितगत्या (साधारण्येव) यथा साधारणया (मरुतः) वायवः (मिमिक्षुः) सिञ्चन्ति (न) निषेधे (रोदसी) द्यावापृथिव्यौ (अप) (नुदन्त) दूरीकुर्वन्ति (घोराः) विद्युद्योगेन भयङ्कराः (जुषन्त) सेवन्ताम् (वृधम्) वर्द्धनम् (सख्याय) मित्राणां भावाय (देवाः) विद्वांसः ॥ ४ ॥
भावार्थभाषाः - अत्रोपमालङ्कारः। यथा वायुविद्युद्योगजन्या वृष्टिरनेका ओषधीरुत्पाद्य सर्वान् प्राणिनो जीवयित्वा दुःखानि दूरीकरोति यथोत्तमा पतिव्रता स्त्री पतिमाह्लादयति तथैव विद्वांसो विद्यासुशिक्षावर्षणेन धर्मसेवया च सर्वान् मनुष्यानाह्लादयेयुः ॥ ४ ॥
0 बार पढ़ा गया

डॉ. तुलसी राम

पदार्थान्वयभाषाः - Distant but brilliant and powerful, moving at moderate speed, the Maruts shower the earth and sky with rain, but even when they are violent, roaring with lightning, they are not repulsive, they are only impulsive, not repelling the sky and the earth away but impelling them with new life and energy, because the divines love to mix and join in a spirit of commonalty for the sake of friendship and love the growth and expansion of all in power and potential.
0 बार पढ़ा गया

आचार्य धर्मदेव विद्या मार्तण्ड

Again in the praise of learned persons.

अन्वय:

Pure and quick moving winds sprinkle the earth and the sky with their movements. Though fierce with the combination of the lighting, they do not destroy the earth and the sky. Likewise, the enlightened persons should make friendship with the common men, as they are useful to all.

भावार्थभाषाः - The rain caused by the combination of the air and lightning generates herbs, enlivens all beings and removes their sufferings. Likewise a noble chaste wife delights her husband. In the same manner, the learned persons should make all men happy by raining the water of wisdom and good education and by the observance of Dharma (righteousness).
0 बार पढ़ा गया

माता सविता जोशी

(यह अनुवाद स्वामी दयानन्द सरस्वती जी के आधार पर किया गया है।)
भावार्थभाषाः - या मंत्रात उपमालंकार आहे. जशी वायू व विद्युतच्या योगाने उत्पन्न झालेली वृष्टी अनेक औषधांना उत्पन्न करून सर्व प्राण्यांना जीवन देऊन दुःख दूर करते, जशी उत्तम पतिव्रता स्त्री पतीला आनंदित करते तसे विद्वान लोकांनी विद्या व उत्तम शिक्षणाच्या वर्षावाने व धर्माच्या सेवनाने सर्व माणसांना आह्लादित करावे. ॥ ४ ॥