वांछित मन्त्र चुनें

अपा॒ङ्प्राङे॑ति स्व॒धया॑ गृभी॒तोऽम॑र्त्यो॒ मर्त्ये॑ना॒ सयो॑निः। ता शश्व॑न्ता विषू॒चीना॑ वि॒यन्ता॒ न्य१॒॑न्यं चि॒क्युर्न नि चि॑क्युर॒न्यम् ॥

अंग्रेज़ी लिप्यंतरण

apāṅ prāṅ eti svadhayā gṛbhīto martyo martyenā sayoniḥ | tā śaśvantā viṣūcīnā viyantā ny anyaṁ cikyur na ni cikyur anyam ||

मन्त्र उच्चारण
पद पाठ

अपा॑ङ्। प्राङ्। ए॒ति॒। स्व॒धया॑। गृ॒भी॒तः। अम॑र्त्यः। मर्त्ये॑न। सऽयो॑निः। ता। शश्व॑न्ता। वि॒षू॒चीना॑। वि॒ऽयन्ता॑। नि। अ॒न्यम्। चि॒क्युः। न। नि। चि॒क्युः॒। अ॒न्यम् ॥ १.१६४.३८

ऋग्वेद » मण्डल:1» सूक्त:164» मन्त्र:38 | अष्टक:2» अध्याय:3» वर्ग:21» मन्त्र:3 | मण्डल:1» अनुवाक:22» मन्त्र:38


0 बार पढ़ा गया

स्वामी दयानन्द सरस्वती

फिर प्रकारान्तर से उक्त विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - जो (स्वधया) जल आदि पदार्थों के साथ वर्त्तमान (अपाङ्) उलटा (प्राङ्) सीधा (एति) प्राप्त होता है और जो (गृभीतः) ग्रहण किया हुआ (अमर्त्यः) मरणधर्मरहित जीव (मर्त्येन) मरणधर्मरहित शरीरादि के साथ (सयोनिः) एक स्थानवाला हो रहा है (ता) वे दोनों (शश्वन्ता) सनातन (विषूचीना) सर्वत्र जाने और (वियन्ता) नाना प्रकार से प्राप्त होनेवाले वर्त्तमान हैं उनमें से उस (अन्यम्) एक जीव और शरीर आदि को विद्वान् जन (नि, चिक्युः) निरन्तर जानते और अविद्वान् (अन्यम्) उस एक को (न, नि, चिक्युः) वैसा नहीं जानते ॥ ३८ ॥
भावार्थभाषाः - इस जगत् में दो पदार्थ वर्त्तमान हैं एक जड़ दूसरा चेतन। उनमें जड़ और को और अपने रूप को नहीं जानता और चेतन अपने को और दूसरे को जानता है। दोनों अनुत्पन्न अनादि और विनाशरहित वर्त्तमान हैं। जड़ अर्थात् शरीरादि परमाणुओं के संयोग से स्थूलावस्था को प्राप्त हुआ चेतन जीव संयोग वा वियोग से अपने रूप को नहीं छोड़ता किन्तु स्थूल वा सूक्ष्म पदार्थ के संयोग से स्थूल वा सूक्ष्म सा भान होता है परन्तु वह एकतार स्थित जैसा है वैसा ही ठहरता है ॥ ३८ ॥
0 बार पढ़ा गया

हरिशरण सिद्धान्तालंकार

अक्षर पुरुष का ज्ञान कठिन है

पदार्थान्वयभाषाः - १. जीव कर्मानुसार (अपाङ्) = कभी स्थावर व पक्षी- मृगादि की निचली योनियों में (एति) = जाता है और कभी (प्राङ्) = ऋषि-मुनि आदि की उत्कृष्ट योनियों को प्राप्त होता है। कर्मानुसार ऊपर व नीचे की योनियों में आना-जाना लगा ही रहता है। जिस समय यह जीव शरीर को छोड़कर जाता है उस समय (स्वधया) = अपनी धारणशक्ति से (गृभीतः) = युक्त हुआ हुआ जाया करता है। २. (अमर्त्यः) = अमरणधर्मा जीव कर्मानुसार जब किसी शरीर में प्रवेश करता है तो (मर्त्येन) = मरणधर्मा शरीर के साथ यह भी (सयोनिः) = समान जन्मवाला होता है। 'जीव उत्पन्न हुआ' इस वाक्य का प्रयोग इसलिए होता है कि यह अक्षर, क्षर के साथ संयुक्त होता है । ३. (ता) = ये दोनों– क्षर = शरीर और अक्षर = आत्मा (शश्वन्ता) = सनातनकाल से मिलते चले आ रहे हैं। यह क्षर और अक्षर का मेल इस पृथिवी पर ही होता है, ऐसी बात भी नहीं, (विषूचीना) = ब्रह्माण्ड में चारों ओर- भिन्नभिन्न लोकों में ये जानेवाले होते हैं। इतना ही नहीं, ये (वियन्ता) = विरुद्ध विरुद्ध स्थितियों में जानेवाले होते हैं । ४. परन्तु क्या ही आश्चर्य का विषय है कि प्रत्येक व्यक्ति (अन्यम्) = इस शरीर को तो (निचिक्युः) = जानते हैं, परन्तु (अन्यम्) = आत्मतत्त्व को (न) = नहीं (निचिक्युः) जानते।
भावार्थभाषाः - भावार्थ- मनुष्य अपने कर्मों के अनुसार उच्च और निम्न भिन्न-भिन्न योनियों और लोकों में जन्म लेता है। यह आश्चर्य है कि वह शरीर को जानता है, परन्तु आत्मतत्त्व की ओर उसका ध्यान ही नहीं है ।
0 बार पढ़ा गया

स्वामी दयानन्द सरस्वती

पुनः प्रकारान्तरेणोक्तविषयमाह ।

अन्वय:

यः स्वधयापाङ् प्राङेति यो गृभीतो अमर्त्यो मर्त्येन सयोनिरस्ति ता शश्वन्ता विषूचीना वियन्ता वर्त्तेते तमन्यं विद्वांसो निचिक्युरविद्वांसश्चान्यं न निचिक्युः ॥ ३८ ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अपाङ्) अपाञ्चतीति (प्राङ्) प्रकृष्टमञ्चतीति (एति) प्राप्नोति (स्वधया) जलादिना सह वर्त्तमानः। स्वधेत्युदकना०। निघं० १। १२। स्वधेत्यन्नना०। निघं० २। ७। (गृभीतः) गृहीतः (अमर्त्यः) मरणधर्मरहितो जीवः (मर्त्येन) मरणधर्मरहितेन शरीरादिना। अत्राऽन्येषामपीति दीर्घः। (सयोनिः) समानस्थानः (ता) तौ मर्त्यामर्त्यौ जडचेतनौ (शश्वन्ता) सनातनौ (विषूचीना) विष्वगञ्चितारौ (वियन्ता) विविधान् प्राप्नुवन्तौ (नि) (अन्यम्) (चिक्युः) चिनुयुः (न) (नि) (चिक्युः) (अन्यम्) ॥ ३८ ॥
भावार्थभाषाः - अस्मिञ्जगति द्वौ पदार्थौ वर्तेते जडश्चेतनश्च तयोर्जडोऽन्यं स्वस्वरूपञ्च न जानाति चेतनाश्चाऽन्यं स्वस्वरूपञ्च जानाति द्वावनुत्पन्नावनादी अविनाशिनौ च वर्त्तेते, जडसंयोगेन स्थूलावस्थां प्राप्तश्चेतनो जीवः संयोगेन वियोगेन च स्वरूपं न जहाति किन्तु स्थूलसूक्ष्मयोगे स्थूलसूक्ष्म इव विभाति कूटस्थः सन् यादृशोऽस्ति तादृश एव तिष्ठति ॥ ३८ ॥
0 बार पढ़ा गया

डॉ. तुलसी राम

पदार्थान्वयभाषाः - The immortal soul coexistent with the mortal body goes back and forth. Both, body and soul, are eternal and imperishable, the body as Prakrti in the essence and the soul as spirit. Both are different and going apart. Those who know know one and the other, some know one but not the other, and those who don’t know know neither.
0 बार पढ़ा गया

आचार्य धर्मदेव विद्या मार्तण्ड

The soul and body are cognate; their movements.

अन्वय:

The immortal (soul) cognate with mortal (matter) moves by the desire of enjoyment. Grown with the water and food etc. it goes to the upper or lower spheres i e. takes birth in upper and lower modes of existence. These mortal and immortal are associated with each other since times in memorial. They go everywhere together. It is only the learned wise men who know the nature of the soul, while un-enlightened know something about unanimate matter and the body made of it, but not the immortal soul.

भावार्थभाषाः - In this world, there are two substances, inanimate and animate. Of the two, the inanimate (matter) does not know the nature of the (soul) nor it's own nature. The animate or conscious soul knows its own nature, as well as that of the matter. Both soul and matter are eternal. They are not born and imperishable. The inanimate gets gross form by combination, but the conscious soul does not give up its own nature by association or separation. However, it appears to be subtle or gross by the association of gross and subtle elements. As a matter of fact, the soul remains what it is and there is no change in it.
0 बार पढ़ा गया

माता सविता जोशी

(यह अनुवाद स्वामी दयानन्द सरस्वती जी के आधार पर किया गया है।)
भावार्थभाषाः - या जगात दोन पदार्थ विद्यमान आहेत. एक जड व दुसरा चेतन, त्यापैकी जड इतरांना व आपल्या रूपाला जाणू शकत नाही. चेतन स्वस्वरूपाला व इतरांच्या स्वरूपाला जाणतो. दोन्ही अनुत्पन्न, अनादी व विनाशरहित आहेत. चेतन जीवाला जड अर्थात शरीर इत्यादी परमाणूच्या संयोगाने स्थूलावस्था प्राप्त होते. संयोग वियोगाने तो आपल्या मूळ रूपाला सोडत नाही, तर स्थूल किंवा सूक्ष्म पदार्थांच्या संयोगाने स्थूल किंवा सूक्ष्म वाटतो; परंतु तो अपरिवर्तनीय, सदैव एकसारखाच असतो. ॥ ३८ ॥