वांछित मन्त्र चुनें

ए॒ष च्छाग॑: पु॒रो अश्वे॑न वा॒जिना॑ पू॒ष्णो भा॒गो नी॑यते वि॒श्वदे॑व्यः। अ॒भि॒प्रियं॒ यत्पु॑रो॒ळाश॒मर्व॑ता॒ त्वष्टेदे॑नं सौश्रव॒साय॑ जिन्वति ॥

अंग्रेज़ी लिप्यंतरण

eṣa cchāgaḥ puro aśvena vājinā pūṣṇo bhāgo nīyate viśvadevyaḥ | abhipriyaṁ yat puroḻāśam arvatā tvaṣṭed enaṁ sauśravasāya jinvati ||

मन्त्र उच्चारण
पद पाठ

ए॒षः। छागः॑। पु॒रः। अश्वे॑न। वा॒जिना॑। पू॒ष्णः। भ॒गः। नी॒य॒ते॒। वि॒श्वऽदे॑व्यः। अ॒भि॒ऽप्रिय॑म्। यत्। पु॒रो॒ळाश॑म्। अर्व॑ता। त्वष्टा॑। इत्। ए॒न॒म्। सौ॒श्र॒व॒साय॑। जि॒न्व॒ति॒ ॥ १.१६२.३

ऋग्वेद » मण्डल:1» सूक्त:162» मन्त्र:3 | अष्टक:2» अध्याय:3» वर्ग:7» मन्त्र:3 | मण्डल:1» अनुवाक:22» मन्त्र:3


0 बार पढ़ा गया

स्वामी दयानन्द सरस्वती

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे विद्वान् ! जिस पुरुष ने (वाजिना) वेगवान् (अश्वेन) घोड़ा के साथ (एषः) यह प्रत्यक्ष (विश्वदेव्यः) समस्त दिव्य गुणों में उत्तम (पूष्णः) पुष्टि का (भागः) भाग (छागः) छाग (पुरः) पहिले (नीयते) पहुँचाया वा (यत्) जो (त्वष्टा) उत्तम रूप सिद्ध करनेवाला जन (सौश्रवसाय) सुन्दर अन्नों में प्रसिद्ध अन्न के लिये (अर्वता) विशेष ज्ञान के साथ (एनम्) इस (अभिप्रियम्) सब ओर से प्रिय (पुरोडाशम्) सुन्दर बनाये हुए अन्न को (इत्) ही (जिन्वति) प्राप्त होता है, वह सुखी होता है ॥ ३ ॥
भावार्थभाषाः - जो मनुष्य घोड़ों की पुष्टि के लिये छेरी का दूध उनको पिलाते और अच्छे बनाये हुए अन्न को खाते हैं, वे निरन्तर सुखी होते हैं ॥ ३ ॥
0 बार पढ़ा गया

हरिशरण सिद्धान्तालंकार

शत्रुच्छेदक [छाग]

पदार्थान्वयभाषाः - १. गतमन्त्र के अनुसार 'शुद्ध धन व शुद्ध अन्न' का सेवन करनेवाले के लिए कहते हैं कि (एषः छागः) = यह शत्रुओं का छेदन करनेवाला [छो छेदने] (पूष्णः भागः) = पोषक अन्न का ही सेवन करनेवाला [भज सेवायाम्] (विश्वदेव्यः) = अपने में सब दिव्यगुणों को धारण करनेवाला दीर्घतमा [मन्त्र का ऋषि] (अश्वेन) = [अशू व्याप्तौ] सर्वव्यापक (वाजिना) = सर्वशक्तिसम्पन्न प्रभु से (पुरः नीयते) = आगे, अर्थात् उन्नति-पथ पर ले जाया जाता है । २. (अर्वता) = [अर्व हिंसायाम्] सब बुराइयों का संहार करनेवाले प्रभु से (यत्) = जब (प्रियम्) = तृप्ति व कान्ति देनेवाले पुरोळाशम् = (leavings of an oblation) हुतशेष की अभि-ओर (नीयते) ले जाया जाता है, अर्थात् यज्ञशेष का ही सेवन करने के लिए प्रेरित किया जाता है तब (त्वष्टा) = वह देवशिल्पी– संसार निर्माता अथवा [तविष् दीप्तौ] ज्ञान की दीप्तिवाला प्रभु (इत्) = निश्चय से (एनम्) = इसको (सौश्रवसाय) = उत्तम ज्ञान के लिए जिन्वति प्रीणित करता है, उत्तम ज्ञान प्राप्त कराके इसे आनन्दित करता है । वस्तुतः यज्ञशेष का सेवन चित्तशुद्धि के लिए आवश्यक है । शुद्ध चित्त में ज्ञान का प्रकाश होता है और प्रकाश में आनन्द है।
भावार्थभाषाः - भावार्थ - हम काम-क्रोधादि का छेदन करें। इसके लिए पोषक अन्न का ही सेवन करें। यज्ञशेष का सेवन करते हुए जीवन को दीप्त बनाएँ ।
0 बार पढ़ा गया

स्वामी दयानन्द सरस्वती

पुनस्तमेव विषयमाह ।

अन्वय:

हे विद्वन् येन पुरुषेण वाजिनाऽश्वेन सह एष विश्वदेव्यः पूष्णो भागः छागः पुरो नीयते यद्यस्त्वष्टा सौश्रवसायार्वतैनमभिप्रियं पुरोडाशमिज्जिन्वति स सुखी जायते ॥ ३ ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (एषः) प्रत्यक्षः (छागः) (पुरः) पूर्वम् (अश्वेन) तुरङ्गेन (वाजिना) वेगवता (पूष्णः) पुष्टेः (भागः) (नीयते) (विश्वदेव्यः) विश्वेषु सर्वेषु देवेषु दिव्यगुणेषु साधुः (अभिप्रियम्) अभितः कमनीयम् (यत्) यः (पुरोडाशम्) सुसंस्कृतमन्नम् (अर्वता) विज्ञानेन सह (त्वष्टा) सुरूपसाधकः (इत्) एव (एनम्) (सौश्रवसाय) शोभनेष्वन्नेषु भवाय (जिन्वति) प्राप्नोति ॥ ३ ॥
भावार्थभाषाः - ये मनुष्या अश्वानां पुष्टये छागदुग्धं पाययन्ति सुसंस्कृतान्नं च भुञ्जते ते सुखिनो भवन्ति ॥ ३ ॥
0 बार पढ़ा गया

डॉ. तुलसी राम

पदार्थान्वयभाषाः - This undaunted horse blest with all noble quality, gift of nature’s generosity, is taken along with the fast war horse by the driver in advance for the training of the warrior’s favourite so that the expert cavalry trainer may prepare the loved grooming for the steed for his victory.
0 बार पढ़ा गया

आचार्य धर्मदेव विद्या मार्तण्ड

The horses (automation equipment) be powerful.

अन्वय:

The goat is possessed of useful properties. It yields milk as a nutritive food for the horses. The best cereal made into pleasant food is possible only when cooked by an. expert cook according to the techniques prescribed. (Based on Pt. Guru Datta's M.A.'s translation in the Terminology of the Vedas and European Scholars).

भावार्थभाषाः - Those men enjoy happiness who make horse drink, the milk of the goats and take well prepared and nutritious food.
0 बार पढ़ा गया

माता सविता जोशी

(यह अनुवाद स्वामी दयानन्द सरस्वती जी के आधार पर किया गया है।)
भावार्थभाषाः - जी माणसे घोड्याच्या पुष्टीसाठी बकरीचे दूध त्यांना पाजवितात व संस्कारित अन्न खातात ती निरन्तर सुखी होतात. ॥ ३ ॥