वांछित मन्त्र चुनें

प्र विष्ण॑वे शू॒षमे॑तु॒ मन्म॑ गिरि॒क्षित॑ उरुगा॒याय॒ वृष्णे॑। य इ॒दं दी॒र्घं प्रय॑तं स॒धस्थ॒मेको॑ विम॒मे त्रि॒भिरित्प॒देभि॑: ॥

अंग्रेज़ी लिप्यंतरण

pra viṣṇave śūṣam etu manma girikṣita urugāyāya vṛṣṇe | ya idaṁ dīrgham prayataṁ sadhastham eko vimame tribhir it padebhiḥ ||

मन्त्र उच्चारण
पद पाठ

प्र। विष्ण॑वे। शू॒षम्। ए॒तु॒। मन्म॑। गि॒रि॒ऽक्षिते॑। उ॒रु॒ऽगा॒याय॑। वृष्णे॑। यः। इ॒दम्। दी॒र्घम्। प्रऽय॑तम्। स॒धऽस्थ॑म्। एकः॑। वि॒ऽम॒मे। त्रि॒ऽभिः। इत्। प॒देऽभिः॑ ॥ १.१५४.३

ऋग्वेद » मण्डल:1» सूक्त:154» मन्त्र:3 | अष्टक:2» अध्याय:2» वर्ग:24» मन्त्र:3 | मण्डल:1» अनुवाक:21» मन्त्र:3


0 बार पढ़ा गया

स्वामी दयानन्द सरस्वती

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यो ! (यः) जो (एकः) एक (इत्) ही परमात्मा (त्रिभिः) तीन अर्थात् स्थूल, सूक्ष्म, अति सूक्ष्म (पदेभिः) जानने योग्य अंशों से (इदम्) इस (दीर्घम्) बढ़े हुए (प्रयतम्) उत्तम यत्नसाध्य (सधस्थम्) सिद्धान्तावयवों से एक साथ के स्थान को (प्रविममे) विशेषता से रचता है उस (वृष्णे) अनन्त पराक्रमी (गिरिक्षिते) मेघ वा पर्वतों को अपने अपने में स्थिर रखनेवाले (उरुगायाय) बहुत प्राणियों से वा बहुत प्रकारों से प्रशंसित (विष्णवे) व्यापक परमात्मा के लिये (मन्म) विज्ञान (शूषम्) और बल (एतु) प्राप्त होवे ॥ ३ ॥
भावार्थभाषाः - कोई भी अनन्त पराक्रमी जगदीश्वर के विना इस विचित्र जगत् के रचने, धारण करने और प्रलय करने को समर्थ नहीं हो सकता, इससे इसको छोड़ और की उपासना किसी को न करनी चाहिये ॥ ३ ॥
0 बार पढ़ा गया

हरिशरण सिद्धान्तालंकार

गिरिक्षित् विष्णु

पदार्थान्वयभाषाः - १. (विष्णवे) = उस सर्वव्यापक प्रभु के लिए (शूषम्) = सब शत्रुओं का शोषण करनेवाला (मन्म) = मननीय स्तोत्र (प्र एतु) = प्रकर्षेण प्राप्त हो । जब हम प्रभु का स्तवन करते हैं तब उस स्तवन का परिणाम हमारे जीवनों में यह होता है कि काम-क्रोधादि शत्रु नष्ट हो जाते हैं । २. उस विष्णु के लिए मेरा स्तोत्र हो जो गिरिक्षिते वेदवाणी में निवास करनेवाले हैं, वेदवाणी से जिनका प्रकाश प्राप्त होता है, उरुगायाय- वे प्रभु खूब ही गायन के योग्य हैं और वृष्णे- सुखों का वर्षण करनेवाले व शक्तिशाली हैं। ३. विष्णु वे हैं यः = जो एकः = अद्वितीय अकेले ही इदम्-इस दीर्घम् = विशाल प्रयतम् = (प्रकर्षेण यतम्) पूर्णरूप से नियन्त्रित सधस्थम् - सब लोकों के एकत्र स्थित होने के स्थान अन्तरिक्ष को त्रिभिः इत् पदेभिः = उत्पत्ति, स्थिति व प्रलयात्मक कर्मों से विममे विशेषरूप से निर्माण करते हैं। इस विशाल अन्तरिक्ष को प्रभु ने सब लोकों का आधार बनाया है। इसका वे धारण कर रहे हैं और अन्त में इसका वे अपने में लय कर लेंगे ।
भावार्थभाषाः - भावार्थ - प्रभु का स्तवन वासनाओं का शोषण करता है। वेदवाणियों द्वारा प्रभु का है। स्तवन होता है।
0 बार पढ़ा गया

स्वामी दयानन्द सरस्वती

पुनस्तमेव विषयमाह ।

अन्वय:

हे मनुष्या य एक इत् त्रिभिः पदेभिरिदं दीर्घं प्रयतं सधस्थं प्रविममे तस्मै वृष्णे गिरिक्षित उरुगायाय विष्णवे मन्म शूषमेतु ॥ ३ ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (प्र) (विष्णवे) व्यापकाय (शूषम्) बलम् (एतु) प्राप्नोतु (मन्म) विज्ञानम् (गिरिक्षिते) गिरयो मेघा शैला वा क्षिता व्युष्टा यस्मिँस्तस्मै (उरुगायाय) बहुभिः प्रशंसिताय (वृष्णे) अनन्तवीर्याय (यः) (इदम्) (दीर्घम्) बृहत् (प्रयतम्) प्रयत्नसाध्यम् (सधस्थम्) तत्त्वावयवैः सह स्थानम् (एकः) असहायोऽद्वितीयः (विममे) विशेषेण रचयति (त्रिभिः) स्थूलसूक्ष्मातिसूक्ष्मैरवयवैः (इत्) एव (पदेभिः) ज्ञातुमर्हैः ॥ ३ ॥
भावार्थभाषाः - न खलु कश्चिदप्यनन्तबलं जगदीश्वरमन्तरेदं विचित्रं जगत्स्रष्टुं धर्त्तुं प्रलाययितुं च शक्नोति तस्मादेतं विहायान्यस्योपासनं केनचिदपि नैव कार्य्यम् ॥ ३ ॥
0 बार पढ़ा गया

डॉ. तुलसी राम

पदार्थान्वयभाषाः - May this powerful song of celebration reach Vishnu, celebrated lord, great and generous, who holds in balance the heights of the universe of space and time and creates it just in three steps of sattva, rajas and tamas, i.e., mind, motion and matter, or the three regions of earth, sky and the heaven of light.
0 बार पढ़ा गया

आचार्य धर्मदेव विद्या मार्तण्ड

In the glory of Vishnu the Mantra reads.

अन्वय:

Let our strength and our knowledge be dedicated to Vishnu (the all-pervading God). He is glorified by many sages and seers. That Almighty, dwells on the mountains, clouds and all other objects everywhere. He all alone has created vast cumbersome and limitless Universe with the particles of three kinds-gross, subtle and very subtle. All should know and understand that distinction.

भावार्थभाषाः - None except the Omnipotent Lord can create, sustain and dissolve this world. Therefore none should worship anyone also, except him.
0 बार पढ़ा गया

माता सविता जोशी

(यह अनुवाद स्वामी दयानन्द सरस्वती जी के आधार पर किया गया है।)
भावार्थभाषाः - अनन्त पराक्रमी जगदीश्वराशिवाय कुणीही या विचित्र जगाची रचना, धारणा व प्रलय करण्यास समर्थ बनू शकत नाही, त्यामुळे त्याला सोडून इतराची उपासना कुणीही करू नये. ॥ ३ ॥