वांछित मन्त्र चुनें

यु॒वां स्तोमे॑भिर्देव॒यन्तो॑ अश्विनाऽऽश्रा॒वय॑न्त इव॒ श्लोक॑मा॒यवो॑ यु॒वां ह॒व्याभ्या॒३॒॑यव॑:। यु॒वोर्विश्वा॒ अधि॒ श्रिय॒: पृक्ष॑श्च विश्ववेदसा। प्रु॒षा॒यन्ते॑ वां प॒वयो॑ हिर॒ण्यये॒ रथे॑ दस्रा हिर॒ण्यये॑ ॥

अंग्रेज़ी लिप्यंतरण

yuvāṁ stomebhir devayanto aśvināśrāvayanta iva ślokam āyavo yuvāṁ havyābhy āyavaḥ | yuvor viśvā adhi śriyaḥ pṛkṣaś ca viśvavedasā | pruṣāyante vām pavayo hiraṇyaye rathe dasrā hiraṇyaye ||

मन्त्र उच्चारण
पद पाठ

यु॒वाम्। सोमे॑भिः। दे॒व॒ऽयन्तः॑। अ॒श्वि॒ना॒। आ॒श्रा॒वय॑न्तःऽइव। श्लोक॑म्। आ॒यवः॑। यु॒वाम्। ह॒व्या। अ॒भि। आ॒यवः॑। यु॒वोः। विश्वाः॑। अधि॑। श्रियः॑। पृक्षः॑। च॒। वि॒श्व॒ऽवे॒द॒सा॒। प्रु॒षा॒यन्ते॑। वा॒म्। प॒वयः॑। हि॒र॒ण्यये॑। रथे॑। द॒स्रा॒। हि॒र॒ण्यये॑ ॥ १.१३९.३

ऋग्वेद » मण्डल:1» सूक्त:139» मन्त्र:3 | अष्टक:2» अध्याय:2» वर्ग:3» मन्त्र:3 | मण्डल:1» अनुवाक:20» मन्त्र:3


0 बार पढ़ा गया

स्वामी दयानन्द सरस्वती

अब विद्वानों के विषय में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (अश्विना) विद्या और न्याय का प्रकाश करनेवाले विद्वानो ! (श्लोकम्) तुम्हारे यश का (आश्रावयन्त इव) सब ओर से श्रवण करते हुए से (स्तोमेभिः) स्तुतियों से (युवाम्) तुम्हारी (देवयन्तः) कामना करते हुए जन (युवाम्) तुम्हारे (अभि) सम्मुख (हव्या) लेने योग्य होम के पदार्थों को (आयवः) प्राप्त हुए, फिर केवल इतना ही नहीं किन्तु हे (दस्रा) दुःख दूर करनेहारे (विश्ववेदसा) समग्र ज्ञानयुक्त उक्त विद्वानो ! जैसे (वाम्) तुम्हारे (हिरण्यये) सुवर्णमय (रथे) विहार की सिद्धि करनेवाले रथ में (पवयः) चाक वा पहिये के समान (प्रुषायन्ते) मधुरपने आदि को भरते हैं वैसे (युवोः) तुम्हारे सहाय से (हिरण्यये) सुवर्णमय रथ में (विश्वाः) समग्र (अधि) अधिक (श्रियः) सम्पत्तियों को (च) और (पृक्षः) अन्नादि पदार्थों को (आयवः) प्राप्त हुए हैं ॥ ३ ॥
भावार्थभाषाः - जो पूर्ण विद्या की प्राप्ति निमित्त विद्वानों का आश्रय करते हैं, वे धन-धान्य और ऐश्वर्य आदि पदार्थों से पूर्ण होते हैं ॥ ३ ॥
0 बार पढ़ा गया

हरिशरण सिद्धान्तालंकार

सब श्रियों के आधारभूत 'प्राणापान'

पदार्थान्वयभाषाः - १. हे (अश्विना) = प्राणापानो! (देवयन्तः) = दिव्य गुणों को अपनाने की इच्छा करते हुए (आयवः) = मनुष्य [एतीति आयुः] (युवाम्) = आप दोनों को (स्तोमेभिः) = स्तुतियों के द्वारा (श्लोकं श्रावयन्तः इव) = आपके यश को सर्वत्र सुनाते हुए से होते हैं। प्राणापान के यश का गायन इसी उद्देश्य से है कि हम इनके महत्त्व को समझकर इनकी साधना में प्रवृत्त हों। (आयवः) = ये क्रियाशील मनुष्य (युवाम्) = आप दोनों को हव्या हवि के द्वारा-यज्ञिय पवित्र पदार्थों के यज्ञशेष के रूप में सेवन के द्वारा (अभ्यायवः) = आभिमुख्येन प्राप्त होनेवाले होते हैं। यज्ञिय-सात्त्विक पदार्थों का सेवन प्राणापान की शक्ति को बढ़ाने का प्रमुख साधन है। २. हे विश्ववेदसा सम्पूर्ण धनों को प्राप्त करानेवाले प्राणापानो! (युवोः अधि) = आपमें ही (विश्वाः श्रियः) = सब (श्री च पृक्षः) = और अन्न निवास करते हैं। प्राणापान की शक्ति प्रवृद्ध होने पर ही सब अङ्ग-प्रत्यङ्ग श्रीसम्पन्न बनते हैं तथा ये प्राणापान ही अन्न-पाचन में सहायक होते हैं। ३. हे (दस्त्रा) = सब दोषों का उपक्षय करनेवाले प्राणापानो! वाम् आपकी ही (पवय:) = [the tire of a wheel] नेमियाँ इस (हिरण्यये) = ज्ञान-ज्योति से दीप्त (रथे) = शरीररूप रथ में सचमुच (हिरण्यये) ज्योतिर्मय होने से मानो स्वर्ण-निर्मित रथ में (प्रुषायन्ते) = पूरित होती हैं ( प्रुष पूरणे)। शरीर रथ है तो प्राणापान इस रथ की चक्रनेमियाँ हैं। इन नेमियों की दृढ़ता पर ही-चक्रों की दृढ़ता निर्भर है और इन चक्रों की ठीक होने पर ही रथ की अग्रगति सम्भव है। एवं, ये प्राणापान ही हमें, शरीर रथ को ठीक रखकर, लक्ष्यस्थान पर पहुँचानेवाले हैं।
भावार्थभाषाः - भावार्थ - प्राणापान की साधना शरीर के अङ्ग-प्रत्यङ्ग को शोभायुक्त बनाती है और शरीररथ को ठीक रखकर इसे लक्ष्यस्थान पर पहुँचाती है।
0 बार पढ़ा गया

स्वामी दयानन्द सरस्वती

अथ विद्वद्विषयमाह ।

अन्वय:

हे अश्विना श्लोकमाश्रावयन्त इव स्तोमेभिर्युवां देवयन्तो जना युवामभि हव्यायवो न केवलमेतदेवापि तु हे दस्रा विश्ववेदसा यथा वां हिरण्यये रथे पवयः प्रुषायन्ते तथा युवोः सहायेन हिरण्यये रथे विश्वा अधिश्रियः पृक्षश्चायवोऽभूवन् ॥ ३ ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (युवाम्) (स्तोमेभिः) स्तुतिभिः (देवयन्तः) कामयमानाः (अश्विना) विद्यान्यायप्रकाशकौ (आश्रावयन्त इव) समन्तात् श्रवणं कारयन्त इव (श्लोकम्) युवयोर्यशः (आयवः) प्राप्नुवन्तः (युवाम्) (हव्या) आदातुमर्हाणि होमद्रव्याणि (अभि) (आयवः) (युवोः) युवयोः (विश्वाः) अखिलाः (अधि) अधिकाः (श्रियः) लक्ष्म्यः (पृक्षः) अन्नम् (च) (विश्ववेदसा) विश्वं वेदो ज्ञानं ययोस्तौ (प्रुषायन्ते) मधूनि स्रवन्ति (वाम्) युवयोः (पवयः) चक्राणि (हिरण्यये) सुवर्णमये (रथे) रमणसाधने याने (दस्रा) दुःखोपक्षेतारौ (हिरण्यये) सुवर्णमये ॥ ३ ॥
भावार्थभाषाः - ये पूर्णविद्यावाप्तौ विद्वांसावाश्रयन्ति ते धनधान्यैश्वर्य्यैः पूर्णा जायन्ते ॥ ३ ॥
0 बार पढ़ा गया

डॉ. तुलसी राम

पदार्थान्वयभाषाः - Ashvins, lords and harbingers of light and the light of wealth and knowledge, mortal men loving and dedicated to you, celebrating your divinity with words of praise and singing songs to you in your honour, do homage to you with holy offerings. Lords of universal knowledge, yours are the wealth and beauty and all resources of the world you rule over. Generous lords and protectors, graceful in your chariot, the golden wheels of the chariot shower and sanctify you with the golden beams of radiance.
0 बार पढ़ा गया

आचार्य धर्मदेव विद्या मार्तण्ड

The duties of learned persons are described.

अन्वय:

O learned men ! you are the harbingers of knowledge and justice. Persons who possess an urge to glorify you with their praises and want to have your company, they come to you with their oblations in the Yajna. We seek your help in it. You ward off all miseries and are endowed with complete knowledge. Like honey, you speak sweet and purposeful. With your help, a man can get all sorts of wealth during his life journey.

भावार्थभाषाः - Persons taking cue from enlightened men get all kinds of wealth and prosperity along with ideal food.
0 बार पढ़ा गया

माता सविता जोशी

(यह अनुवाद स्वामी दयानन्द सरस्वती जी के आधार पर किया गया है।)
भावार्थभाषाः - जे पूर्ण विद्येच्या प्राप्तीसाठी विद्वानांचा आश्रय घेतात त्यांना धनधान्य व ऐश्वर्य इत्यादी पदार्थ पूर्णपणे प्राप्त होतात. ॥ ३ ॥