वांछित मन्त्र चुनें

स स॒व्येन॑ यमति॒ व्राध॑तश्चि॒त्स द॑क्षि॒णे संगृ॑भीता कृ॒तानि॑। स की॒रिणा॑ चि॒त्सनि॑ता॒ धना॑नि म॒रुत्वा॑न्नो भव॒त्विन्द्र॑ ऊ॒ती ॥

अंग्रेज़ी लिप्यंतरण

sa savyena yamati vrādhataś cit sa dakṣiṇe saṁgṛbhītā kṛtāni | sa kīriṇā cit sanitā dhanāni marutvān no bhavatv indra ūtī ||

मन्त्र उच्चारण
पद पाठ

सः। स॒व्येन॑। य॒म॒ति॒। व्राध॑तः। चि॒त्। सः। द॒क्षि॒णे। सम्ऽगृ॑भीता। कृ॒तानि॑। सः। की॒रिणा॑। चि॒त्। सनि॑ता। धना॑नि। म॒रुत्वा॑न्। नः॒। भ॒व॒तु॒। इन्द्रः॑। ऊ॒ती ॥ १.१००.९

ऋग्वेद » मण्डल:1» सूक्त:100» मन्त्र:9 | अष्टक:1» अध्याय:7» वर्ग:9» मन्त्र:4 | मण्डल:1» अनुवाक:15» मन्त्र:9


0 बार पढ़ा गया

स्वामी दयानन्द सरस्वती

फिर वह कैसा है, इस विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - जो (सव्येन) सेना के दाहिनी ओर खड़ी हुई अपनी सेना से (व्राधतः) अत्यन्त बल बढ़े हुए शत्रुओं को (चित्) भी (यमति) ढङ्ग में चलाता है, वह उन शत्रुओं का जीतनेहारा होता है। जो (दक्षिणे) दाहिनी ओर में खड़ी हुई उस सेना से (संगृभीता) ग्रहण किये हुए सेना के अङ्गों तथा (कृतानि) किये हुए कामों को यथोचित नियम में लाता है (सः) वह अपनी सेना की रक्षा कर सकता है। जो (कीरिणा) शत्रुओं के गिराने के प्रबन्ध से (चित्) भी उनके (सनिता) अच्छी प्रकार इकठ्ठे किये हुए (धनानि) धनों को ले लेता है (सः) वह (मरुत्वान्) अपनी सेना में उत्तम-उत्तम वीरों को राखनेहारा (इन्द्रः) परमैश्वर्यवान् सेनापति (नः) हम लोगों के (ऊती) रक्षा आदि व्यवहारों के लिये (भवतु) हो ॥ ९ ॥
भावार्थभाषाः - जो सेना की रचनाओं और सेना के अङ्गों की शिक्षा वा रक्षा के विशेष ज्ञान को तथा पूर्ण युद्ध की सामग्री को इकठ्ठा कर सकता है, वही शत्रुओं को जीत लेने से अपनी और प्रजा की रक्षा करने के योग्य है ॥ ९ ॥
0 बार पढ़ा गया

हरिशरण सिद्धान्तालंकार

पुरुषार्थ और विजय

पदार्थान्वयभाषाः - १. (सः) = वे प्रभु (व्राधतः चित्) = हिंसा करनेवाले महान् क्रोधादि शत्रुओं को भी (सव्येन यमति) = बायें हाथ से काबू कर लेते हैं । इन काम - क्रोधादि शत्रुओं को काबू करना प्रभु के लिए तो बायें हाथ का खेल है । हमारे लिए ही ये शत्रु भयंकर हैं , प्रभु के सामने ये नितान्त अशक्त हैं ।  २. (सः) = वे प्रभु (दक्षिणे) = दाहिने हाथ में (कृतानि) = कर्मों को (संग्रभीता) = ग्रहण करनेवाले हैं “स्वाभाविकी ज्ञानबलक्रिया च” - क्रिया तो प्रभु का स्वभाव ही है । वस्तुतः क्रिया के कारण ही प्रभु विजय के भी ईश हैं , अतः प्रभुभक्त भी क्रियाशील बनता है और काम - क्रोधादि पर विजय पाता है ।  ३. (सः) = वे प्रभु (कीरिणा) = स्तोता के साथ (चित्) = निश्चय से (धनानि) = धनों को (सनिता) = संभक्त करनेवाले हैं । प्रभु का स्तोता वही है जो कर्मों के द्वारा विजय प्राप्त करता है - “कृतं मे दक्षिणे हस्ते जयो मे सव्य आहितः” -  इन शब्दों में उसका ध्येय यही होता है कि मेरे दाहिने हाथ में कर्म है और बायें हाथ में विजय । वस्तुतः इसी प्रकार यह व्यक्ति प्रभु के अनुरूप बनता है - अनुरूप बनकर ही सच्चा भक्त होता है ।  ४. यह भक्त प्रार्थना करता है कि (मरुत्वान् इन्द्रः) = वायुओं व प्राणोंवाले ये प्रभु (नः) = हमारी (ऊती) = रक्षा के लिए (भवतु) = हों । शुद्ध वायुसेवन व प्राणसाधना हमें क्रियाशील बनने में सहायक होते हैं । क्रियाशील बनकर हम विजयी बनते हैं ।   
भावार्थभाषाः - भावार्थ - प्रभु की सच्ची भक्ति यही है कि हम क्रियामय जीवनवाले होकर कामादि शत्रुओं पर विजय प्राप्त करनेवाले हों ।   
0 बार पढ़ा गया

स्वामी दयानन्द सरस्वती

पुनः स कीदृश इत्युपदिश्यते ।

अन्वय:

यः सव्येन स्वसेन्येन व्राधतश्चिद्यमति स विजयी जायते यो दक्षिणे संगृभीता कृतानि कर्माणि नियमयति स स्वसेनां रक्षितुं शक्नोति यः कीरिणा चित् शत्रुभिः सनिता धनानि स्वीकरोति स मरुत्वानिन्द्रः सेनापतिर्न ऊती भवतु ॥ ९ ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (सः) (सव्येन) सेनाया वामभागेन (यमति) नियमयति। अत्र छन्दस्युभयथेति शप आर्द्धधातुकत्वाण्णिलोपः। (व्राधतः) अतिप्रवृद्धान् शत्रून् (चित्) अपि (सः) (दक्षिणे) दक्षिणभागस्थेन सैन्येन। अत्र सुपां सुलुगिति तृतीयास्थाने शेआदेशः। (संगृभीता) सम्यग्गृहीतानि सेनाङ्गानि। अत्र ग्रहधातोर्हस्य भत्वम्। अत्र सायणाचार्येण सुबन्तं तिङन्तं साधितमतोऽशुद्धमेव निघाताभावात्। (कृतानि) कर्माणि (सः) (कीरिणा) शत्रूणां विक्षेपकेन प्रबन्धेन (चित्) अपि (सनिता) संभक्तानि। अत्र वनसन संभक्ताविति धातोर्बाहुलकात्तन्प्रत्ययः। (धनानि) (मरुत्वान्नो०) इति पूर्ववत् ॥ ९ ॥
भावार्थभाषाः - यः सेनाव्यूहान् सेनाङ्गशिक्षारक्षणविज्ञानं पूर्णां युद्धसामग्रीञ्चार्जितुं शक्नोति स एव शत्रुपराजयेन विजये प्रजारक्षणे च योग्यो भवति ॥ ९ ॥
0 बार पढ़ा गया

डॉ. तुलसी राम

पदार्थान्वयभाषाः - With his left hand he overcomes even the strong oppositions, and with the right he holds and secures the fruits of his success. With his acts of success and assessment, he manages and distributes the wealth of the nation. May he, commander of the Maruts, be our protector for freedom and progress.
0 बार पढ़ा गया

आचार्य धर्मदेव विद्या मार्तण्ड

How is Indra is taught further in the ninth Mantra.

अन्वय:

May Indra (Commander of the Army ) be our protector who with his army on the left side, restrains even great malignant enemies and gets victory, who with the army on his right side, controls the works he has taken in hand. It is such a commander that can protect his army; he gets back the riches distributed among the inimical forces by his proper and efficient arrangements for scattering his adversaries.

पदार्थान्वयभाषाः - (व्राधत:) अति प्रवृद्धान् शत्रून् = Powerful enemies. (कीरिणा) शत्रूणां विक्षेपकेन प्रबन्धेन = By the arrangement of vanquishing enemies.
भावार्थभाषाः - Only such a commander of the army who can get victory and is fit to protect his subjects, who can collect different arrays of the army, can train and preserve parts of the army by overcoming foes.
0 बार पढ़ा गया

माता सविता जोशी

(यह अनुवाद स्वामी दयानन्द सरस्वती जी के आधार पर किया गया है।)
भावार्थभाषाः - जो सेनेची रचना व सेनेच्या अंगांचे शिक्षण व रक्षणाचे विशेष ज्ञान तसेच पूर्ण युद्धसाहित्य एकत्रित करू शकतो. तोच शत्रूंना जिंकून आपले व प्रजेचे रक्षण करण्यास समर्थ असतो. ॥ ९ ॥